अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 115/ मन्त्र 2
ऋषिः - ब्रह्मा
देवता - विश्वे देवाः
छन्दः - अनुष्टुप्
सूक्तम् - पापनाशन सूक्त
74
यदि॒ जाग्र॒द्यदि॒ स्वप॒न्नेन॑ एन॒स्योऽक॑रम्। भू॒तं मा॒ तस्मा॒द्भव्यं॑ च द्रुप॒दादि॑व मुञ्चताम् ॥
स्वर सहित पद पाठयदि॑। जाग्र॑त् ।यदि॑। स्वप॑न् । एन॑: । ए॒न॒स्य॑: । अक॑रम् । भू॒तम् । मा॒ । तस्मा॑त् । भव्य॑म् । च॒ । द्रु॒प॒दात्ऽइ॑व । मु॒ञ्च॒ता॒म् ॥११५.२॥
स्वर रहित मन्त्र
यदि जाग्रद्यदि स्वपन्नेन एनस्योऽकरम्। भूतं मा तस्माद्भव्यं च द्रुपदादिव मुञ्चताम् ॥
स्वर रहित पद पाठयदि। जाग्रत् ।यदि। स्वपन् । एन: । एनस्य: । अकरम् । भूतम् । मा । तस्मात् । भव्यम् । च । द्रुपदात्ऽइव । मुञ्चताम् ॥११५.२॥
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
पाप से मुक्ति का उपदेश।
पदार्थ
(यदि) जो (जाग्रत्) जागते हुए, (यदि) जो (स्वपन्) सोते हुए (एनस्यः) पापी मैंने (एनः) पाप (अकरम्) किया है। (भूतम्) वर्तमान प्राणीसमूह (च) और (भव्यम्) भविष्यत् प्राणीसमूह (द्रुपदात् इव) काठ के बन्धन के सदृश वर्तमान (तस्मात्) उस [पाप] से (मा) मुझको (मुञ्चताम्) छोड़ावें ॥२॥
भावार्थ
मनुष्य ऐसे अपराध कभी भी न करें, जिस से वर्तमान और भविष्यत् प्राणियों को दुःख होवे ॥२॥
टिप्पणी
२−(यदि) सम्भावनायाम् (जाग्रत्) अ० ६।९६।३। जागरणं प्राप्तः (स्वपन्) निद्रां प्राप्तः (एनः) पापम् (एनस्यः) एनसि साधुः (अकरम्) अहं कृतवान् (भूतम्) लब्धसत्ताकं प्राणिजातम् (भव्यम्) भव्यगेय०। पा० ३।४।६८। इति कर्तरि यत्। भविष्यत्सत्ताकं प्राणिजातम् (द्रुपदात्) अ० ६।६२।३। काष्ठमयपादबन्धनात् (इव) यथा (मुञ्चताम्) उभे भूतभव्ये वियोजयताम् ॥
विषय
एनस्यः
पदार्थ
१. [एनः पापं प्रियम् अस्य, एनसि साधुर्वा] (एनस्य:) = अज्ञानवश पाप की प्रवृत्तिवाला मैं (यदि जाग्रत्) = यदि जागता हुआ, (यदि स्वपन्) = यदि सोता हुआ (एन: अकरम्) = पाप कर बैठता हूँ तो (तस्मात्) = उस पाप से (मा) = मुझे (भूतं भव्यं च) = इहलोक और परलोक [अयं वै लोको भूतं, असौ भविष्यत्-तै० ब्रा०३.८.१८.६] इसप्रकार (मुञ्चताम्) = छुड़ाएँ (इव) = जैसे (द्रुपदात्) = पादबन्धनार्थ द्रुम से किसी पशु को छुड़ाते हैं। २. इहलोक व परलोक में प्राप्त होनेवाले पाप के अशुभ परिणाम को सोचता हुआ मैं पाप से मुक्त होने का प्रयत्न करूं।
भावार्थ
पापवृत्ति के उत्पन्न हो जाने पर सोते-जागते पाप होने लगते हैं। मैं इन पापों के इहलोक और परलोक में होनेवाले अशुभ परिणामों को सोचूँ और पापवृत्ति से बचूँ।
भाषार्थ
(यदि जाग्रत्) यदि जागते हुए, (यदि स्वपन्) यदि सोते हुए [स्वप्ना वस्था में] (एनस्यः) पापी मैंने (एन:) पाप (अकरम्) किया है, तो (यूयम्) तुम हे विश्वे देवो ! (मा) मुझे (तस्मात्) उस पाप से (च) और (भव्यम्) भविष्य में हो सकने वाले पाप से (मुञ्चताम्) छुड़ाओ (द्रुपदात् इव) जैसे कि काष्ठनिर्मित पादबन्धन से पाद मुक्त हो जाता है।
टिप्पणी
[यदि = "एनस्य" को स्मरण नहीं कि उस ने जागते या सोते कोई पाप किया है। परन्तु फिर भी कोई पाप अनजाने हो गया हो, या भविष्य में हो जाय, तो ऐसे पाप से भी मुझे बचाओ। द्रुपदात्= पाप के कारण शासक वर्ग से यदि मेरे पाद में पादबन्धन लग गया हो तो दण्डविधि समाप्त हो जाने पर जैसे पाद बन्धन से पाद छूट जाता है, वैसे मुझे पाप से छुड़ाओ।]
विषय
पाप मोचन और मोक्ष।
भावार्थ
(यदि) मैं (एनस्यः) पापकारी होकर (जाग्रद्) जागते हुए (यदि) या (स्वपन्) सोते हुए (एनः) पाप (अकरम्) करूँ तो जिस प्रकार (द्रुपदात् इव) द्रुपद अर्थात् खूंटे से बँधे हुए पशु को छुड़ाकर मुक्त कर दिया जाता है उसी प्रकार मेरे साथ लगे (भूतम्) भूतकाल के और (भव्यम् च) भविष्यत् काल के पाप को (तस्मात्) उक्त प्रकार से मुझे (मुताम्) छुड़ाओ। अथवा (द्रुपदान् इव भव्यं भूतं च मुञ्चताम्) खूंटे के समान मुझसे भूत अर्थात् इह लोक और भव्य अर्थात् अमुक लोक दोनों के कर्म-बन्धन को छुड़ाओ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ब्रह्मा ऋषिः। विश्वे देवा देवता:। अनुष्टुप्॥ तृचं सूक्तम्॥
इंग्लिश (4)
Subject
Freedom from Sin
Meaning
Whatever the sin or evil I have committed or I have wished to commit, whether when awake or asleep, then, the sinner as I am, may all people now present and all those people that will be present in future rescue and redeem me from that sin like one tied to the stake.
Translation
If awake, or asleep, I the sinful commit any sin, may the beings that are and that would be, free me from that just as from a stake.
Translation
If I, the evil-doer commit or desire to commit the wrong when awake or sleeping, keep us away from that, O learned man! in period going to become past, in present and in future like a man who is freed from the pole of binding.
Translation
If I, a sinner, when awake or sleeping, have committed sin, free me there from, as an animal from a stake, from past and from future guilt.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
२−(यदि) सम्भावनायाम् (जाग्रत्) अ० ६।९६।३। जागरणं प्राप्तः (स्वपन्) निद्रां प्राप्तः (एनः) पापम् (एनस्यः) एनसि साधुः (अकरम्) अहं कृतवान् (भूतम्) लब्धसत्ताकं प्राणिजातम् (भव्यम्) भव्यगेय०। पा० ३।४।६८। इति कर्तरि यत्। भविष्यत्सत्ताकं प्राणिजातम् (द्रुपदात्) अ० ६।६२।३। काष्ठमयपादबन्धनात् (इव) यथा (मुञ्चताम्) उभे भूतभव्ये वियोजयताम् ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal