अथर्ववेद - काण्ड 6/ सूक्त 49/ मन्त्र 1
ऋषि: - गार्ग्य
देवता - अग्निः
छन्दः - अनुष्टुप्
सूक्तम् - अग्निस्तवन सूक्त
53
न॒हि ते॑ अग्ने त॒न्वः॑ क्रू॒रमा॒नंश॒ मर्त्यः॑। क॒पिर्ब॑भस्ति॒ तेज॑नं॒ स्वं ज॒रायु॒ गौरि॑व ॥
स्वर सहित पद पाठन॒हि । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । त॒न्व᳡: । क्रू॒रम् । आ॒नंश॑ । मर्त्य॑: । क॒पि: । ब॒भ॒स्ति॒ । तेज॑नम् । स्वम् । ज॒रायु॑ । गौ:ऽइ॑व ॥४९.१॥
स्वर रहित मन्त्र
नहि ते अग्ने तन्वः क्रूरमानंश मर्त्यः। कपिर्बभस्ति तेजनं स्वं जरायु गौरिव ॥
स्वर रहित पद पाठनहि । ते । अग्ने । तन्व: । क्रूरम् । आनंश । मर्त्य: । कपि: । बभस्ति । तेजनम् । स्वम् । जरायु । गौ:ऽइव ॥४९.१॥
भाष्य भाग
हिन्दी (2)
विषय
प्रलय और सृष्टिविद्या का उपदेश।
पदार्थ
(अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमेश्वर ! (मर्त्यः) मनुष्य ने (ते) तेरे (तन्वः) स्वरूप की (क्रूरम्) क्रूरता को (नहि) नहीं (आनंश) पाया है। (कपिः) कँपानेवाले आप (तेजनम्) प्रकाशमान सूर्यमण्डल को (बभस्ति) खा जाते हैं (इव) जैसे (गौः) गौ (स्वम्) अपनी (जरायु) जरायु को [खा लेती है] ॥१॥
भावार्थ
मनुष्य परमेश्वर की अनन्त शक्ति को नहीं जान सकता है। परमेश्वर ही इस संसार को बना कर फिर अपने में प्रविष्ट कर लेता है, जैसे गौ बच्चा उत्पन्न होने के पीछे अपने पेट से निकली झिल्ली को आप निगल जाती है ॥१॥
टिप्पणी
१−(नहि) नैव (ते) तव (अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् (तन्वः) विस्तृतस्य स्वरूपस्य (क्रूरम्) अ० ५।१९।५। क्रूरभावम्। (आनंश) अश्नोतेर्लिट्। परस्मैपदं छान्दसम्। प्राप (मर्त्यः) अघ्न्यादयश्च। उ० ४।११२। इति मृङ् प्राणत्यागे−यक्, तुडागमः। मनुष्यः−निघ० २।३। (कपिः) कुण्ठिकम्प्योर्नलोपश्च। उ० ४।१४४। इति कपि चलने−इ। कम्पकः (बभस्ति) भस भर्त्सनदीप्त्योः, अदने च। बभस्तिरत्तिकर्मा−निरु० ५।१२। भक्षयति (तेजनम्) अ० १।२।४। प्रकाशमयं सूर्यमण्डलम् (स्वम्) स्वकीयम् (जरायु) अ० १।११।४। गर्भवेष्टनम् (गौः) प्रसूता धेनुः ॥
Vishay
…
Padartha
…
Bhavartha
…
English (1)
Subject
The Dynamics of Divine Nature
Meaning
This sukta should better be read with Gita, chapter 11, especially verses 24-32. O lord self-refulgent, Agni, no mortal man can comprehend the inexorable dynamics of your creative manifestation in the universe—your spirit in form through the medium of Prakrti. The Sun devours its own blaze of light. Nature consumes its own creation, like the cow eating up its own embryo’s outer skin.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Dhiman
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal