अथर्ववेद - काण्ड 5/ सूक्त 5/ मन्त्र 1
रात्री॑ मा॒ता नभः॑ पि॒तार्य॒मा ते॑ पिताम॒हः। सि॑ला॒ची नाम॒ वा अ॑सि॒ सा दे॒वाना॑मसि॒ स्वसा॑ ॥
स्वर सहित पद पाठरात्री॑ । मा॒ता । नभ॑: । पि॒ता । अ॒र्य॒मा । ते॒ । पि॒ता॒म॒ह: । सि॒ला॒ची । नाम॑ । वै । अ॒सि॒ । सा । दे॒वाना॑म् । अ॒सि॒ । स्वसा॑ ॥५.१॥
स्वर रहित मन्त्र
रात्री माता नभः पितार्यमा ते पितामहः। सिलाची नाम वा असि सा देवानामसि स्वसा ॥
स्वर रहित पद पाठरात्री । माता । नभ: । पिता । अर्यमा । ते । पितामह: । सिलाची । नाम । वै । असि । सा । देवानाम् । असि । स्वसा ॥५.१॥
अथर्ववेद - काण्ड » 5; सूक्त » 5; मन्त्र » 1
विषय - ब्रह्म विद्या का उपदेश।
पदार्थ -
[हे परमात्मन् !] (ते) तेरी (माता) निर्माण शक्ति (रात्री) विश्राम देनेवाली रात्रि समान, (पिता) पालनेवाला गुण (नभः) आकाश वा मेघ के समान, और (पितामहः) हमारे पालनेवाले का पालनेवाला तेरा गुण (अर्यमा) विघ्नों को रोकनेवाले सूर्य के समान है। (सिलाची) सब में मेल रखनेवाली शक्ति (नाम) नाम (वे) अवश्य ही (असि) तू है, (सा) सो तू (देवानाम्) दिव्य गुणों की (स्वसा) अच्छे प्रकार प्रकाश करनेहारी शक्ति (असि) है ॥१॥
भावार्थ - परमेश्वर ही, जो शक्तिविशेष है, संसार के सब पदार्थों का कर्ता धर्ता है ॥१॥
टिप्पणी -
१−(रात्री) अ० १।१६।१। रा दानादानयोः−त्रिप्, ङीप्। विश्रामदात्री रात्रिर्यथा (माता) अ० १।२।१। माङ् माने−तृच्। मातान्तरिक्षं निर्मीयन्तेऽस्मिन् भूतानि−निरु० २।८। मातरो भासो निर्मात्र्यः−निरु० १२।७। निर्माणशक्तिः (नभः) अ० ४।१५।६। आकाशं मेघो वा यथा (पिता) पालको गुणः (अर्यमा) अ० ३।१४।२। अर्यमादित्योऽरीन्नियच्छतीति−निरु० ११।२३। सूर्यो यथा (ते) तव (पितामहः) पितृव्यमातुलमातामहपितामहाः। पा० ४।२।३६। इति पितृ−डामहच्। पितुः पिता। अस्माकं पालकस्य पालकस्तव धर्मः (सिलाची) षिल श्लेषे−क, अञ्चु गतिपूजनयोः−क्विन्, ङीप्। सिलेन श्लेषेण संसर्गेण गतिशीला। सिलिकमध्यमाः संसृतमध्यमाः शीर्षमध्यमा वा−निरु० ४।१३। (नाम) प्रसिद्धौ (वै) एव (असि) (सा) सा त्वम् (देवानाम्) दिव्यपदार्थानाम् (स्वसा) सावसेर्ऋन्। उ० २।९६। इति सु+अस दीप्तौ−ऋन्। सुष्ठु दीपयित्री शक्तिः ॥