सपदार्थान्वयः -

हे विरप्शिन् !=जगदीश्वर महागुणविशिष्टेश्वर भवतैव या पृथिवी स्वधाभि अन्नैः सह वर्त्तमानो युक्ता जीवदानुं या जीवेभ्यो जीवनार्थं वस्तु ददाति तां पृथिवी विस्तृतप्रजायुक्ता उदादाय ऊर्ध्वं समन्ताद् गृहीत्वा चन्द्रमसि चन्द्रलोकसमीपे स्थापिता तस्माद् धीरासः मेधाविनः ताम्=इमाम् एतल्लक्षणां पृथिवीं विस्तृतप्रजायुक्तां प्राप्य भवन्तमनुद्दिश्य प्राप्तुं=शोधयितुमनुलक्ष्य सेनां शस्त्राण्युदादाय ऊर्ध्वं समन्ताद् गृहीत्वा विसृपः योद्धृभिर्विविधं यत्सृप्यते तस्य क्रूरस्य कृन्तन्त्यङ्गानि यस्मिन् तस्य युद्धस्य मध्ये शत्रून् जित्वा राज्यमैरयन्=प्राप्नुवन्ति राज्याय प्राप्नुवन्ति ।

यथा चैवं कृत्वा धीरासो मेधाविनो [यजन्ते] पूजयन्ति=सङ्गतिं कुर्वते, पुरा पुरस्तात् (प्रोक्षणीः) प्रकृष्टतया सिञ्चन्ति याभिः क्रियाभिः पात्रैर्वा ता: चासादितवन्तस्तथैव हे विरप्शिन् ! महैश्वर्यमिच्छुक मनुष्य ! त्वमपि उ=इति वितर्के सवितर्कं तां प्राप्येश्वरं यज, प्रोक्षणीः प्रकृष्टतया सिञ्चन्ति याभिः क्रियाभिः पात्रैर्वा ताः च असादय समन्तात्स्थापय, यथा च द्विषतः शत्रोः वधो हननम् असि=भवेत, तथा कृत्वा [चन्द्रमसि] आनन्दे अहलादे वा नित्यं प्रवर्त्तस्व ॥ १। २८ ॥

पदार्थः -

(पुरा) पुरस्तात् (क्रूरस्य) कृन्तन्त्यंगानि यस्मिन् तस्य युद्धस्य । कृतेश्छः क्रू च॥ उ० २ । २१ ॥ अनेन कृन्ततेरक् प्रत्ययः । क्रू इत्यादेश्च (विसृपः) योद्धभिविविधं यत्सृप्यते तस्य । सृपितृदो. कसुन् ॥ ० ३ । ४ । १७ ॥ अनेन भावलक्षणे सुविधातोः कसुन् (विरप्शिन्) महागुणविशिष्टेश्वर वा महैश्वर्यमिच्छुक मनुष्य । विरप्शीति महन्नामसु पठितम् ॥ निघं० ३ । ३ ॥ (उदादाय) ऊर्ध्वं समन्ताद् गृहीत्वा (पृथिवीम्) विस्तृतप्रजायुक्ताम् (जीवदानुम् ) या जीवेभ्यो जीवनार्थं वस्तु ददाति ताम् (याम्) पृथिवीम् (ऐरयन्) राज्याय प्राप्नुवन्ति । अत्र लडर्थे लङ् (चन्द्रमसि) चन्द्रलोकसमीप आह्लादे वा (स्वधाभिः) अन्नैः सह वर्तमानाम् । स्वधेत्यन्ननामसु पठितम् ॥ निघ २ । ७ ॥ (ताम् ) एतल्लक्षणाम् (उ) वितर्के (धीरासः) मेधाविनः । धीर इति मेधाविनामसु पठितम् ॥ निघं॰ । ३ । १५॥ (अनुदिश्य) प्राप्तु शोधयितुमनुलक्ष्य (यजन्ते) पूजयन्ति=संगति कुर्वते (प्रोक्षणी:) प्रकृष्टतया सिञ्चन्ति याभिः क्रियाभिः पात्रैर्वा ताः (प्रा) समन्तात् (सादय) स्थापय (द्विषतः) शत्रोः (वधः) हननम् (असि) भवेत् । अत्रापि पुरुषव्यत्ययो लिङर्थे लट् च ॥ अयं मंत्रः श०१।२।५।१६-२६ व्याख्यातः ॥ २८ ॥

भावार्थः -

[हे विरप्शिन्=जगदीश्वर! भवतैव--पृथिवीमुदादाय चन्द्रमसि स्थापिता]

येनेश्वरेणान्तरिक्षे पृथिव्यस्तत्समीपे चन्द्रास्तत्समीपे पृथिव्योऽन्योऽन्यं समीपस्थानि नक्षत्राणि, सर्वेषां मध्ये सूर्यलोकाः, एतेषु विविधाः प्रजाश्च रचयित्वा स्थापिताः । सर्वैस्तत्रस्थैर्मनुष्यैः स एवोपासितुं योग्योऽस्ति ।

[धीरासः--सेनां शस्त्राण्युदादायु--क्रूरस्य मध्ये शत्रून् जित्वा राज्यमैरयन्]

न यावन्मनुष्या बलक्रियाभ्यां युक्ता भूत्वा शत्रून् विजयन्ते, नैव तावत् स्थिरं राज्यसुखं प्राप्नुवन्ति । नैव युद्धबलाभ्यां बिना शत्रवो बिभ्यति । नैव च विद्यान्यायविनयैर्विना यथावत् प्रजाः पालयितुं शक्नुवन्ति ।

[तथा—(चन्द्रमसि) आनंदे नित्यं प्रवर्त्तस्व]

तस्मात्--सर्वजितेन्द्रियैर्भूत्वैतत्समासाद्य सर्वेषां सुखं कर्तुमनुलक्ष्य नित्यं प्रयतितव्यम् ॥ १ । २८ ॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । यज्ञः=स्पष्टतम् ॥ विराड् ब्राह्मी पंक्तिः । पंचमः ॥