सपदार्थान्वयः -

हे जगदीश्वरः ! यस्त्वम् [अदित्यै]=आदित्याः पृथिव्या रास्ना रसहेतुभूता क्रिया असि [विष्णोः] विष्णुः व्यापकेश्वरो असि, सर्वस्य वेष्पः वेवेष्टि=व्याप्नोति पृथिवीमन्तरिक्षं वा स ज्ञान-समूहः असि, अग्नेः भौतिकस्य जिह्वा जिहीते=विजानाति रसमनया सा असि, देवेभ्यः विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधति वस्तूनि सुखानि च यस्मिन् तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रति यजुर्वेदमन्त्रं सुहूः सुष्ठ हूयते यो या वा सा असि।

स च त्वमस्माभिः सर्वत्र कृपया विदितः पूजितश्च [मे] भवेत्येकः ॥

एवम्भूतं [त्वा]=त्वामहमदब्धेन सुखयुक्तेन चक्षुषा विज्ञानेन प्रत्यक्षप्रमाणेन नेत्रेण ऊर्ज्जे अन्नाय रसाय पराक्रमाय च अदित्यै पृथिव्या अन्तरिक्षस्य वा देवेभ्यो विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधति वस्तूनि सुखानि च यस्मिंस्तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रति यजुर्वेदमंत्रं चाऽवपश्यामि संप्रेक्षे।

स च त्वमस्

द्वितीयमन्वयमाह--यतोऽयं यज्ञो [ऽदित्यै]=अदित्याः अन्तःरक्षस्य रास्ना रसहेतुभूता क्रिया [असि] =अस्ति, विष्णोः यज्ञस्य वेष्पः वेवेष्टि=व्याप्नेति पृथिवीमन्तरिक्षं वा स यज्ञोत्थो वाप्पो [असि]=अस्ति, अग्नेः भौतिकस्य जिह्वा जिहीते=विजानाति रसमनया सा [असि]=अस्ति, देवेभ्यो विद्वद्भ्यो दिव्यगु णेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधाति वस्तूनि सुखानि च यस्मिँस्तस्मै प्रत्यधिकरण प्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रतियजुर्वेदमन्त्रं सुहूः सुष्ठु हूयते यो या वा सा [भव]=भवति, तस्मात्तमहमदब्धेन सुखयुक्तेन चक्षुषा विज्ञानेन प्रत्यक्षप्रमाणेन नेत्रेण ऊर्ज्जे अन्नाय रसाय पराक्रमाय च अवपश्यामि संप्रेक्षे, तथाऽदित्यै पृथिव्या अन्तरिक्षस्य वा देवेभ्यो विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधाति वस्तूनि सुखानि च यस्मिँस्तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रतियजुर्वेदमन्त्रं हितायाऽवपश्यामि संप्रेक्षे [इति द्वितीयः] ॥ १। ३० ॥

पदार्थः -

(अदित्यै) पृथिव्या अन्तरिक्षस्य वा । अत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । अदितिरिति पृथिवीनामसु पठितम् ॥ निघ० १।१॥ पदनामसु च ॥ निघं० ४ । १॥ अनेन गमनागमनव्यवहारप्राप्तिहेतुरवकाशोऽन्तरिक्षं गृह्यते (रास्ना) रसहेतुभूता क्रिया । रास्ना सास्ना स्थूणा वीणा: ॥ उ० ३ । १५ ॥ अनेन रसधातोर्निपातनान्न: प्रत्ययः (असि) अस्ति वा । अत्र सर्वत्र पक्षे व्यत्ययः (विष्णोः) व्यापकेश्वरस्य यज्ञस्य वा। यज्ञो वै विष्णुः ॥ श० १ ॥ १॥ २॥ १३ ॥ (वेष्पः) वेवेष्टि=व्याप्नोति पृथिवीमन्तरिक्षं वा स यज्ञोत्थो वाष्पो ज्ञानसमूहो वा। पानीविषिभ्य: प: ॥ उ० ३ । २३ ॥ अनेन विषेः पः प्रत्ययः (असि) अस्ति वा (उर्ज्जे) अन्नाय रसाय पराक्रमाय च (त्वा) त्वां तं वा (अदब्धेन) सुखयुक्तेन (त्वा) त्वां तं वा (चक्षुषा) विज्ञानेन प्रत्यक्षप्रमाणेन नेत्रेण (अव) क्रियार्थे । अवेति विनिग्रहार्थीयः ॥ निरु० १ । ३ ॥ (पश्यामि) संप्रेक्षे (अग्ने:) भौतिकस्य (जिह्वा) जिहीते=विजानाति रसमनया सा। शेवायह्वाजिह्वा• ॥ उ० १ । १५४ ॥ अनेनायं निपातितः। (असि) अस्ति वा (सुहू:) सुष्ठु हूयते यो या वा सा कृतो बहुलमिति कर्मणि ह्वेञ् इत्यस्य क्विबन्तः प्रयोगः (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा (धाम्ने धाम्ने) दधति वस्तूनि सुखानि च यस्मिन् तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये। धामानि त्रयाणि भवन्ति स्थानानि नामानि जन्मानीति । निरु० ९ । २८ ॥ अत्र वीप्सायां द्वित्वम् (भव) भवति वा (यजुषे यजुषे) यजन्ति येन तस्मै प्रति यजुर्वेदमन्त्रम् ॥ अयं मंत्र: श० १ । ३ । १ । १२--१९ व्याख्यात:॥३०॥

भावार्थः -

[हे जगदीश्वर! ...त्वं...'धाम्ने धाम्ने....असि, स च त्वम्....विदितः पूजितश्च....भव]

अत्र श्लेषालंकारः ॥ सर्वैर्मनुष्यैरयं जगदीश्वरः प्रतिवस्तुषु स्थितः प्रतिपादित: पूज्यश्च भवतीति मन्तव्यम् ।

[अयं यज्ञः...'यजुषे यजुषे सुहूर्भवति,...तमहम्...ऊर्जे...अदित्यै देवेभ्यः...धाम्ने धाम्ने...अव...पश्यामि]

तथा चायं यज्ञः प्रतिमन्त्रेण सम्यगनुष्ठितः सर्वप्राणिभ्यः प्रतिवस्तुषु पराक्रमबलप्राप्तये भवतीति ॥ १ । ३० ॥

भावार्थ पदार्थः -

धाम्ने धाम्ने=प्रतिवस्तुषु । यजुषे यजुषे=प्रतिमन्त्रेण। ऊर्जे=बलपराक्रमप्राप्तये । देवेभ्य:= सर्वप्राणिभ्यः ॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । यज्ञ:=स्पष्टम् । निचृज्जगती। निषादः ॥