सपदार्थान्वयः -

वयं वसुभ्यः अग्न्यादिभ्योऽष्टभ्यः त्वा तं (तं) पूर्वोक्तं यज्ञं रुद्रेभ्यः पूर्वोक्तेभ्य एकादशभ्यः त्वा=तम् आदित्येभ्यो द्वादशभ्यो मासेभ्यः त्वा=तं (तम्) क्रिया-समूह नित्यं प्रोहामः । यज्ञेनेमे द्यावापृथिवी सूर्यप्रकाशो भूमिश्च सम्+जानाथां सम्यग् जानीतः प्रादुर्भूतविद्यासाधिके भवतः ।

मित्रावरुणौ यः सर्वप्राणो बहिःस्थो वायुर्वरुणोऽन्तस्य उदानो वायुश्च तौ वृष्ट्या शुद्धजलवर्षणेन त्वा= तमिमं संसारं द्यावापृथिवीस्थमवताम्=अवतो रक्षतः ।

 यथा वयः=पक्षिणः पक्षिण इव गायत्र्यादीनि छन्दांसि अक्तम्=व्यक्तं स्थानं प्रकटं वस्तु सुखं वा व्यन्तु=व्यन्ति=गच्छन्ति (व्यन्ति) प्राप्नुवन्ति,= तथा रिहाणाः अर्चका वयं छन्दोभिः तं यज्ञं नित्य- मनुतिष्ठामः।

यज्ञे कृताऽऽहुतिर्वशा कामिताहुतिः पृश्निः=अन्तरिक्षे अन्तरिक्षस्था भूत्वा भावयित्वा मरुतां वायूनां सङ्गेन दिवं सूर्यप्रकाशं गच्छ=गच्छति ।

सा ततः तस्मात् नः=अस्माकं वृष्टिं जलसमूहम् आ+वह=समन्ताद् वर्षयति वहति प्रापयति ।

तज्जलं पृषतीः नाडीर्नदीर्वा पृषन्ति' सिञ्चन्ति याभिर्नाडिभिर्नदीभिर्यास्ताः [गच्छ]=गच्छति।

यतोऽवयम् [अग्ने]=अग्निः अग्निर्भौतिक: चक्षुष्पाः चक्षुदर्शनं रक्षतीति स: असि=अस्ति भवति, अतो मे= मम चक्षुः ब्राह्ममाभ्यन्तरं विज्ञानं तत्साधनं वा पाहि=पाति (पाति) रक्षति ॥ २। १६ ॥

पदार्थः -

(वसुभ्यः) अग्न्यादिभ्योऽष्टभ्यः (त्वा) तं पूर्वोक्तं यज्ञम् (रुद्रेभ्यः) पूर्वोक्तेभ्य एकादशभ्यः (त्वा) तम् (आदित्येभ्यः) द्वादशभ्यो मासेभ्यः (त्वा) तं क्रियासमूहम् (सम्) सम्यगर्थे (जानाथाम्) जानीतः= प्रादुर्भूतविद्यासाधिके भवतः । अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च (द्यावापृथिवी) सूर्यप्रकाशो भूमिश्च । अत्र दिवो द्यावेति द्यावादेशः (मित्रावरुणौ) यः सर्वप्राणो बहिःस्थो वायुवरुणोऽन्तःस्थ उदानो वायुश्च तौ (त्वा) तमिमं संसारम् (वृष्ट्या) शुद्धजलवर्षणेन (अवताम्) रक्षतः (व्यन्तु) व्यन्ति प्राप्नुवन्ति । अत्र सर्वत्र लडर्थे लोट् (वयः) पक्षिण इव गायत्र्यादीनि छन्दांसि (अक्तम्) प्रकट वस्तु सुखं वा (रिहाणाः) अर्चकाः । रिहतीत्यर्चतिकर्मसु पठितम् ॥ निघं० ३ ।१४ ॥ (मरुताम्) वायूनाम् (पृषतीः) पृषन्ति' सिञ्चन्ति याभिर्नाडीभिर्नदीभिर्यास्ताः (गच्छ) गच्छति (वशा) कामिताहुतिः (पृश्निः) अन्तरिक्षस्थाः । पृश्निरिति साधारणनामसु पठितम् ॥ निघं० १ । ४ ॥ (भूत्वा) भावयित्वा । अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः (दिवम्) सूर्यप्रकाशम् (गच्छ) गच्छति (ततः) तस्मात् (नः) अस्माकम् (वृष्टिम्) जलसमूहम् (आ) समन्तात् क्रियायोगे (वह) वहति प्रापयति (चक्षुष्पाः) चक्षुर्दर्शनं रक्षतीति सः (अग्ने) अग्निर्भौतिकः (असि) भवति । अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः (चक्षुः) बाह्यमाभ्यन्तरं विज्ञानं तत्साधनं वा (मे) मम (पाहि) पाति रक्षति । अयं मंत्र श०१।८।३।८-१६ व्याख्यातः ॥ १६ ॥

भावार्थः -

[अनुवृत्तिमाह-]

अत्र लुप्तोपमालङ्कारः॥ 'प्रोहामि' 'अपोहामी' ति पदद्वयानुवृत्तिश्च ।

[यज्ञे कृताऽऽहुतिर्वशा पृश्निः=अन्तरिक्षे भूत्वा मरुतां सङ्गेन दिवं गच्छ=गच्छति, सा ततो नः=अस्माकं वृष्टिभावह=समन्ताद् वहति]

मनुष्यैरग्नौ याऽऽहुतिः क्रियते सा वायोः सङ्गेन मेघमण्डलं गत्वा सूर्याकार्षितजलं शुद्धं भावयित्वा पुनस्तस्मात्पृथिवीमागत्यौषधी: पुष्णाति, सा वेदमन्त्रैरेव कर्त्तव्या, यतस्त स्याः फलज्ञाने नित्यं श्रद्धोत्पद्येत ।

[यतोऽयम् [अग्ने]=अग्निश्चक्षुष्पा असि=अस्ति, अतो मे मम चक्षु: पाहि=पाति]

अयमग्निः सूर्यरूपो भूत्वा सर्व प्रकाशयत्यतो दृष्टिव्यवहारस्य पालनं जायते ।

[वयं वसुभ्यो रुद्रेभ्यस्त्वा=तमादित्येभ्यस्त्वा=तं नित्यं प्रोहामः]

एतेभ्यो वस्वादिभ्यो विद्योपकारेण दुष्टानां गुणानां प्राणिनां चापोहनं=निवारणं नित्यं कर्त्तव्यम् । इदमेव सर्वेषां पूजनं सत्करणं चेति ।

[मन्त्रसंगतिमाह]

यत् पूर्वेण मन्त्रेणोक्तं तदनेन विशिष्टतया प्रकाशितमिति ॥ २ । १६ ॥

भावार्थ पदार्थः -

चक्षुष्पाः=दृष्टिव्यवहारस्य पालकः।

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । पूर्वार्द्धे द्यावापृथिवी मित्रावरुणौ च=सूर्यप्रकाशः भूमिः, प्राणः, उदानश्च ॥ भुरिगार्ची पंक्तिः। पंचमः । व्यन्तुवय इत्यारभ्यान्त्यपर्यन्तस्याग्निः भौतिक: भुरिक् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥