सपदार्थान्वयः -

हे अग्ने!=जगदीश्वर सर्वत्र व्यापकेश्वर ! एषः परिधिः देवपणिभिः देवानां दिव्यगुणवतां विदुषां पणयो व्यवहारा: स्तुतयश्च ताभि गुह्यमानः सम्यग् व्रियमाणः त्वं यम् एतद् गुणविशिष्टम् एवं यथोक्तं जोषं जुष्यते प्रीत्या सेव्यते तं परिधिं परितः सर्वतो धीयते यस्मिँस्तं पर्य्यधत्थाः=सर्वतो दधासि । तं परिधिम् इद् एव त्वामहमनुभरामि पश्चाद् धारयामि।

अहं [त्वत्] अन्तर्यामिनो जगदीश्वरात् माऽप- चेतयात कदाचिद्विरुद्धो मा भवेयम्,

 मया [ते]=तव अग्ने:=जगदीश्वरस्य सृष्टौ यत् प्रियं प्रीतिजनकं पाथः पाति शरीरमात्मानञ्च येन तत्ततदन्नम् अपीतं संयोगेन प्राप्तं, तस्मादहं मा कदाचिदपचेतयातै। इत्येकः ॥

 हे [अग्ने!] =जगदीश्वर ते=तव सृष्टौ यः [एषः]=अयमहं देवपणिभिः दिव्यगुणवतामग्निपृथिव्यादीनां पणयो व्यवहाराश्च ताभिः गुह्यमानः सम्यग् ब्रियमाण एषः अहम्, अग्निः यं एतद्रुजविशिष्टं परिधिं परितः सर्वतो धीयते यस्मिँस्तं जोषं जुष्यते प्रीत्या सेव्यते तं पर्य्यधत्थाः=सर्वतो दधाति, तं परिधिम् इद् एव तमेषाऽहमनुभरामि पश्चाद् धारयामि, तस्मात् कदाचिन्माऽपचेतयातै चेतयेत् ।

मया यदस्याऽग्नेः भौतिकस्य प्रियं प्रीतिजनकं पाथः पाति शरीरमात्मानञ्च येन उत्ततदन्नम् अपीतं संयोगेन प्राप्तं, तदहं जोषं जुष्यते प्रीत्या सेव्यते तं नित्यमनुभरामि पश्चाद् धारयामि ॥ इति द्वितीयः ॥ २। १७ ॥

पदार्थः -

(यम्) एतद् सुणविशिष्टम् (परिधिम्) परितः सर्वतो धीयते यस्मिँस्तम् (पर्यधत्थाः) सर्वतो दधासि दधाति वा । अत्र लडर्थे लङ् पक्षे व्यत्ययश्च (अग्ने) सर्वत्र व्यापकेश्वर ! भौतिको वा (देवपणिभिः) देवानां दिव्यगुणवतामग्निपृथिव्यादीनां विदुषां वा पणयो व्यवहाराः स्तुतयश्च ताभिः (गुह्यमानः) सम्यक् ब्रियमाणः (तम्) परिधिम् (ते) तव (एतम्) यथोक्तम् (अनु) पश्चादर्थे । अन्विति सादृश्यापर भावं प्राह ॥ निरु० १ ॥ ३ ॥ (जोषम्) जुष्यते प्रीत्या सेव्यते तम् (भरामि) धारयामि (एषः) परिधिरहं वा (मा) प्रतिषेधे (इत्) एव (त्वत्) अन्तर्यामिनो जगदीश्वरात्तस्मादग्ने (अप) दूरार्थे (चेतयातै) चेतयेत् । चिती संज्ञाने इति ण्यन्तस्य लेटः प्रथमपुरुषस्यैक रचने प्रयोगाऽयम् (अग्नेः) जगदीश्वरस्य भौतिकस्य वा (प्रियम्) प्रीतिजनकम् (पाथः) पाति शरीरमात्मानं च येन तत्तदन्नम् । अन्ने च ॥ उ० ४ । २०५ ॥ अनेन पातेरन्नेऽसुन्प्रस्ययः थुडागमश्च (अपीतम्) अपि संयोगे । अपीति संसर्ग प्राह ॥

 निरु० १॥ ३ ॥ इतं प्राप्तम् ॥ अयं मंत्रः श० १।८ । ३ । २२ व्याख्यातः ॥ १७ ॥

भावार्थः -

[ हे अग्ने=जगदीश्वर ! "देवपाणिभिर्गुह्यमानस्त्त्वं.....परिधिं पर्यधत्थाः=सर्वतो दधासि]

अत्र श्लेषालङ्कारः॥ सर्वैर्मनुष्यैर्यः प्रतिवस्तुषु व्यापकत्वेन धारको, विद्वद्भिः स्तोतव्यः स प्रीत्या नित्यमनुसेवनीयः ।

[अहं [त्वत् ] माऽपचेतयातै=कदाचिद् विरुद्धो मा भवेयम्, प्रिय पाथोऽपीतं...]

यतस्तदाज्ञापालनेन प्रियं सुखं प्राप्नुयुः ।

[हे [अग्ने]=जगदीश्वर ! तव सृष्टौ यः...अग्निर्यं परिधिं जोषं पर्यधत्थाः=सर्वतो दधाति तं...अनुभरामि]

सोऽयमीश्वरेण प्रकाशदाहवेगगुणादिसहितो मूर्त्तद्रव्यानुगतोऽग्नी रचितस्तस्मान्मनुष्यैः कलाकौशलादिषु प्रयोजितादग्नेर्व्यवहाराः संसाधनीयाः ।

[मया' 'प्रियं पाथोऽपीतं--]

 यतः सुखानि सिध्येयुः ।

[मन्त्रसंगतिमाह--]

यत्पूर्वेण मन्त्रेण वृष्ट्यादिसाधकत्वमुक्तं तस्यानेन व्यापकत्वं प्रकाशितमिति संगतिः ॥ २ । १७ ॥

विशेषः -

देवलः । अग्निः=ईश्वरो भौतिकश्च ॥ निचृद् जगती । निषादः ॥