सपदार्थान्वयः -

हे मनुष्य ! भवानिदं यत् यदा होतव्यं द्रव्यं हविषा होतुमर्हं शुद्धं संस्कृतं हविस्तेन घृतेन सुगन्ध्यादिगुणयुक्तेनाऽऽज्येन (सह) सह संयुक्तं कृत्वाऽऽदित्यै द्वादशभिर्मासैः वसुभिः अग्न्यारिभिरष्टभिः मरुद्भिः सह वायुविशेषैः सह [बर्हिः] बृहन्ते सर्वे पदार्था यस्मिंस्तदन्तरिक्षं सुखं सम्+अङ्क्ताम् एकीभावेन संयोजयतु।

अयमिन्द्रः सूर्यलोको यज्ञे स्वाहा शोभनं हविर्जुहोति यया क्रियया सा यत्सुगन्ध्यादि द्रव्य-युक्तं हविः सम्+अङ्क्तां मेलनेन प्रकटं योजयति ।

यत्सम्मिश्रितैर्विश्वदेवेभिः स्वकीयै रश्मिभिः दिव्यं दिवि प्रकाशे भवं नभो जलं सम्+गच्छतु=सम्यक् प्रकटयति मिश्रीभावेन गच्छति ॥ २ । २२ ॥

पदार्थः -

(सम्) एकीभावे क्रियायोगे (बर्हिः) बृहन्ते सर्वे पदार्था यस्मिन् तदन्तरिक्षम् । बर्हिरित्यन्तरिक्षनामसु पठितम् ॥ निघं॰ १ ॥ ३॥ (अङ्काम्) संयोजयतु (हविषा) होतुमर्हं शुद्धं संस्कृतं हविस्तेन (घृतेन) सुगन्ध्यादिगुणयुक्तेनाज्येन सह (सम्) संयोगार्थे (आदित्यैः) द्वादशभिर्मासैः (वसुभिः) अग्न्यादिभिरष्टभिः (सम्) मिश्रीभावे (मरुद्भिः) वायुविशेषैः सह (सम्) मेलने (इन्द्रः) सूर्यलोकः (विश्वदेवेभिः) स्वकीयै रश्मिभिः । रश्मयो ह्यस्य विश्वदेवाः ॥ श० ३ । ७ । ३ । ६ ॥ (अङ्काम्) प्रकटं संयोजयति (दिव्यम्) दिवि प्रकाशे भवम् । द्युप्रागपागुदक्प्रतीचो यत् । अ ४ । २ । १०१ ॥ इति शैषिको यत् (नभः) जलम् । नभ इत्युदकनामसु पठितम् ॥ निघं० १ । १२ ॥ (गच्छतु) गच्छति (यत्) सदा (स्वाहा) शोभनं हविर्जुहोति यया क्रियया सा ॥ अयं मंत्रः श० १ । ९ । २–-३१ व्याख्यातः ॥ २२ ॥

भावार्थः -

[हे मनुष्य ! भवा निदं.....होतव्यं द्रव्यं हविषा घृतेन सह संयुक्तं कृत्वाऽऽदित्यैर्वसुभिर्मरुद्भिः सह [बर्हिः ] सुखं समङ्क्ताम् विश्वदेवेभिर्दिव्यं नभः संगच्छतु]

यज्ञे संशोधितं यद्धविरग्नौ प्रक्षिप्यते तदन्तरिक्षे वायुजलसूर्यकिरणैः सह वर्तमानमितस्ततो गत्वाऽऽकाशस्थान् सर्वान् पदार्थान् दिव्याम् कृत्वा सततं प्रजाः सुखयति ।

[तात्पर्यमाह-]

तस्मात्—सर्वैर्मनुष्यैरुत्तमसामग्र्या श्रेष्ठैः साधनैस्त्रिविधो यज्ञो नित्यमनुष्ठेय इति ॥ २ ।२२॥

विशेषः -

वामदेवः ! इन्द्रः=सूर्यः ॥ विराट् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥