सपदार्थान्वयः -

विद्वद्भिर्योऽयं गन्धर्वः यो गां पृथिवीं वाणीं व धरति धारयति वा स गन्धर्वः सूर्यलोकः विश्वावसुः विश्वं वासयति यः स इडः स्तोतुमर्हः [अग्निः] ईडितः स्तुतः असि=अस्ति, स विश्वस्य सर्वस्य जगतो यजमानस्य यज्ञोऽनुष्ठातुः चाऽरिष्ट्यै दुःखनिवारणेन सुखाय यज्ञं परि+दधाति, तस्मात् [त्वा]=तं विद्यासिद्धयर्थं मनुष्यो यथावत् परिदधातु सर्वतो दधाति वा।

विदुषा यो वायुरिन्द्रस्य सूर्यस्य बाहुः बलं बलकारी वा दक्षिणः वृष्टेः प्रापकः परिधिः परितः=सर्वतः सर्वाणि वस्तूनि धीयन्ते येन स इड: दाहप्रकाशादिगुणाऽऽधिक्येन स्तोतुमर्हः ईडितः अध्येषितः अग्निः विद्युत् चाऽसि=अस्ति भवति, स सम्यक् प्रयोजितो यजमानस्य शिल्पविद्यां चिकीर्षोः विश्वस्य सर्वप्राणिसमूहस्य अरिष्ट्यै सुखाय असि भवति।

यौ ब्रह्माण्डस्थौ गमनागमनशीलौ मित्रावरुणौ=प्राणाऽपानौ स्तस्तौ ध्रुवेण निश्चलेन धर्मणा स्वा- भाविकधाराशक्त्या उत्तरतः उत्तरकाले विश्वस्य चराचरस्य यजमानस्य सर्वमित्रस्य अरिष्ट्यै सुखहेतवे [त्वा]=तं यज्ञं परिधत्ताम्=सर्वतो धारयतः।

यो विद्वदि्भः इडः विद्याप्राप्तये स्तोतुमर्हः परिधिः विद्याऽवधि: ईडितः विद्यामभीप्सुभिः सम्यगध्येषितव्यः अग्निः=विद्युत् प्रत्यक्षो भौतिक: [असि]=अस्ति, सोऽपीमं यज्ञं सर्वतः परिद्धात्ये- तान्मनुष्यो यथागुणं सम्यग् दधातु ॥ २ । ३ ॥

पदार्थः -

(गन्धर्वः) यो गां=पृथिवीं वाणीं वा धरति धारयति वा स गन्धर्वः सूर्यलोकः (त्वा) तम् (विश्वावसुः) विश्वं वासयति यः सः (परि) सर्वतोभावे (दधातु) दधाति वा । अत्र लडर्थे लोट् (विश्वस्य) सर्वस्य जगतः (अरिष्ट्यै) दुःखनिवारणेन सुखाय (यजमानस्य) यज्ञानुष्ठातुः (परिधिः) परितः=सर्वतः सर्वाणि वस्तूनि धीयन्ते येन सः (असि) भवति । अत्र चतुर्षु प्रयोगेषु पुरुषव्यत्ययः (अग्निः) (इडः) स्तोतुमर्हः । अत्र वर्णव्यत्ययेन ह्रस्वादेशः (ईडितः) स्तुतः (इन्द्रस्य) सूर्यस्य (बाहुः) बलं बलकारी वा (असि) अस्ति (दक्षिणः) वष्टे: प्रापकः । दक्षधातोर्गत्यर्थत्वादत्र प्राप्त्यर्थो गृह्यते (विश्वस्य) सर्वप्राणि-

समूहस्य (अरिष्ट्यै) सुखाय (यजमानस्य) शिल्पविद्यां चिकीर्षोः (परिधिः) विद्यापरिधानम् (असि) भवति (अग्निः) विद्युत् (इडः) दाहप्रकाशादिगुणाधिक्येन स्तोतुमर्ह, (ईडितः) अध्येशितः। [मित्रावरुणौ] (त्वा) तम् (उत्तरतः) उत्तरकाले (परिधत्ताम् ) सर्वतो धारयतो वा । अत्र लडर्थे लोट् (ध्रुवेण) निश्चलेन (धर्मणा) स्वाभाविकधारणशक्त्या (विश्वस्य) चराचरस्य (अरिष्ट्यै) सुखहेतवे (यजमानस्य) सर्वमित्रस्य (परिधिः) विद्यावधिः (अग्निः) प्रत्यक्षो भौतिक: (इडः) विद्याप्राप्तये स्तोतुमर्हः (ईडितः) विद्यामीप्सुभिः सम्यगध्येषितव्यः। अयं मंत्रः श०१।३। ४ । १-५ व्याख्यातः ॥ ३॥

भावार्थः -

[योऽयं गन्धर्वः... अग्निः =विद्युत् [असि]=अस्ति, सोऽपीमं यज्ञं सर्वतः परिदधात्येतान् मनुष्यो यथागुणं सम्यग् दधातु]

ईश्वरेण यः सूर्य—विद्युत्--प्रत्यक्षरूपेण त्रिविधोऽग्निर्निर्मितः स मनुष्यैर्विद्यया सम्यग्योजित: सन् बहूनि कार्याणि साधयतीति ॥ २।३॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । अग्निः=सूर्यः, विद्युत्, स्थूलाग्निः॥ आद्यस्य भुरिगार्च्ची त्रिष्टुप् । धैवतः । मध्यभागस्यभुरिगार्च्ची पंक्तिः । अत्यन्स्य पंक्तिः । उभयत्र पंचमः ।