सपदार्थान्वयः -

हे [अग्ने !] परमेश्वर (परमेश्वर) भौतिको वा ! ये द्यावापृथिवी द्यौश्च पृथिवी च ते यज्ञमवताम्=रक्षतस्ते त्वं स वा वे:=रक्ष विद्धि (वेदयति प्रापयति वा)।

यथाऽयमग्निर्होत्रं जुह्वति यस्मिन् तद्यज्ञकर्म दूत्यं च कर्म दूतस्य कर्म तत् प्राप्तो द्यावापृथिवी अस्मत्प्राप्ते न्यायप्रकाशपृथिवीराज्ये [अव]=रक्षति तथा हे भगवन् ! देवेभ्यो विद्वद्भ्यो दिव्यसुखेभ्यो वा स्विष्टकृत् य: शोभनमिष्टं करोति स त्वमस्मान् वेः=सदा पालय (विद्धि)।

यथाऽयमाज्येन यज्ञेऽग्नौ च प्रक्षेपितुं योग्येन घृतादिना हविषा संस्कृतेन होतव्येन पदार्थेन ज्योतिषा तेजस्विना लोकसमूहेन सह ज्योतिः प्रकाशवान् स्विष्टकृद् यः शोभनमिष्टं करोति इन्द्र: भौतिकः सूर्यो वायुर्वा द्यावापृथिव्यो रक्षको भूत्-भवति, तथा त्वं विज्ञानज्योतिःप्रदानेनाऽस्मान् सम्+अव सम्यग्रक्ष (रक्षति वा) इति स्वाहा वेदवाणीदं कर्माऽऽह ॥ २।६॥

पदार्थः -

(अग्ने) परमेश्वर भौतिको वा (वेः) विद्धि वेदयति प्रापयति वा । अत्रोभयत्र लडर्थे लङ् । वी गति० इत्यस्य प्रयोगोऽडभावश्च (होत्रम्) जुह्वित यस्मिन् तद्यज्ञकर्म (वेः) विद्धि-वेदयति प्रापयति वा । (दूत्यम्) दूतस्य कर्म तत् । दूतस्य भागकर्मणी ॥ अ०।४।४। १२१ ॥ अनेन यत्प्रत्ययः (अवताम्) रक्षतः (त्वाम्) तत् (द्यावापृथिवी) द्यौश्च पृथिवी च ते। दिवो द्यावा ॥ अ० ६ । ३ । २९ ॥ अनेन द्वन्द्वे समासे दिवः स्थाने द्यावादेशः (अव) रक्ष रक्षति वा । अत्र पक्षे व्यत्ययः (त्वम्) स वा (द्यावापृथिवी) अस्मत्प्राप्ते न्यायप्रकाशपृथिवीराज्ये । द्यावापृथिवी इति पदनामसु पठितम् ॥ निघं० ५। ३ ॥ इत्यत्र प्राप्त्यर्थो गृह्यते (स्विष्टकृत्) यः शोभनमिष्टं करोति सः (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यो दिव्यसुखेभ्यो वा (इन्द्रः) भौतिक: सूर्यो वायुर्वा । इन्द्रेण वायुना ॥ ऋ० १ । १४ । १० ॥ अनेनेन्द्रशब्देन वायुरपि गृह्यते (प्राज्येन) यज्ञेऽग्नौ च प्रक्षेपितुं योग्येन घृतादिना (हविषा) संस्कृतेन होतव्येन पदार्थेन (भूत् ) भवति । अत्र लडर्थे लुङ् । अडभावश्च (स्वाहा) वेदवाणीदं कर्माह (सम्) सम्यगर्थे (ज्योतिषा) तेजस्विना लोकसमूहेन सह (ज्योतिः) प्रकाशवान् द्युतेरिसन्नादेश्चजः ॥ उ० २ । १०५ ॥ इति द्युतधातोरिसन्प्रत्यय आदेर्जकारादेशश्च ॥ अयं मंत्रः श०१।४।५।४--९ व्याख्यातः ॥९॥

भावार्थः -

[अयमग्निर्होत्रं 'दूत्यं च कर्म प्राप्तो द्यावापृथिवी [अव] रक्षति.....हे भगवन् !..... "स्विष्टकृत् त्वमस्मान् वेः= सदा पालय]

ईश्वरो मनुष्येभ्यो वेदेषूपदिष्टवानस्ति--मनुष्यैर्यद्यदग्निपृथिवीसूर्यवाय्वादिभ्यः पदार्थेभ्यो होत्रं दूत्यं च कर्मनिमित्तं विदित्वाऽनुष्ठीयते तत्तदिष्टकारि भवति ।

[मन्त्रसंगतिमाह--]

अष्टममन्त्रेण यज्ञसाधनं यदुक्तं तत्फलं नवमेन प्रकाशितमिति ॥ २।९॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । अग्निः=ईश्वरः, भौतिकोऽग्निश्च ॥ जगती। निषादः ॥