ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 36/ मन्त्र 1
प्र वो॑ य॒ह्वं पु॑रू॒णां वि॒शां दे॑वय॒तीना॑म् । अ॒ग्निं सू॒क्तेभि॒र्वचो॑भिरीमहे॒ यं सी॒मिद॒न्य ईळ॑ते ॥
स्वर सहित पद पाठप्र । वः॒ । य॒ह्वम् । पु॒रू॒णाम् । वि॒शाम् । दे॒व॒ऽय॒तीना॑म् । अ॒ग्निम् । सु॒ऽउ॒क्तेभिः॑ । वचः॑ऽभिः । ई॒म॒हे॒ । यम् । सी॒म् । इत् । अ॒न्ये । ईळ॑ते ॥
स्वर रहित मन्त्र
प्र वो यह्वं पुरूणां विशां देवयतीनाम् । अग्निं सूक्तेभिर्वचोभिरीमहे यं सीमिदन्य ईळते ॥
स्वर रहित पद पाठप्र । वः । यह्वम् । पुरूणाम् । विशाम् । देवयतीनाम् । अग्निम् । सुउक्तेभिः । वचःभिः । ईमहे । यम् । सीम् । इत् । अन्ये । ईळते॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 36; मन्त्र » 1
अष्टक » 1; अध्याय » 3; वर्ग » 8; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 3; वर्ग » 8; मन्त्र » 1
Acknowledgment
विषय - अब छत्तीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके पहिले मंत्र में अग्निशब्द से ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है।
पदार्थ -
हम लोग जैसे (अन्ये) अन्यपरोपकारी धर्मात्मा विद्वान् लोग (सूक्तेभिः) जिन में अच्छे प्रकार विद्या कहीं हैं उन (वचोभिः) वेद के अर्थ ज्ञानयुक्त वचनों में (देवयतीनाम्) अपने लिये दिव्यभोग वा दिव्यगुणों की इच्छा करनेवाले (पुरूणाम्) बहुत (वः) तुम (विशाम्) प्रजा लोगों के सुख के लिये (यम्) जिस (यह्वम्) अनन्तगुण युक्त (अग्निम्) परमेश्वर की (सीम+ईडते) सब प्रकार स्तुति करते हैं वैसे उस (इत्) ही की (प्रेमहे) अच्छे प्रकार याचना और गुणों का प्रकाश करें ॥१॥
भावार्थ - इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो जैसे तुम लोग पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान् लोग प्रजा के सुख की संपत्ति के लिये सर्वव्यापी परमेश्वर का निश्चय तथा उपदेश करके प्रयत्न से जानते हैं वैसे ही हम लोग भी उसके गुण प्रकाशित करें जैसे ईश्वर अग्नि आदि पदार्थों के रचन और पालन से जीवों में सब सुखों को धारण करता है वैसे हम लोग भी सब प्राणियों के लिये सदा सुख वा विद्या को सिद्ध करते रहें ऐसा जानों ॥१॥
Bhashya Acknowledgment
विषयः - (प्र) प्रकृष्टार्थे (वः) युष्माकम् (यह्वम्) गुणैर्महान्तम्। यह्व इति महन्नामसु पठितम्। निघं० ३।३। (पुरूणाम्) वह्वीनाम् (विशाम्) प्रजानां मध्ये (देवयतीनम्) आत्मनो देवान् दिव्यान् भोगान् गुणाँश्चेत्र्छन्तीनाम् (अग्निम्) परमेश्वरम् (सूक्तेभिः) सुष्टूक्ता विद्या येषु तैः (वचोभिः) वेदार्थज्ञानयुक्तैर्वचनैः (ईमहे) याचामहे। अत्र बहुलंछन्दसि इति श्यनो लुक्। ईमह इति याञ्चाकर्मसु पठितम्। निघं० ३।१९। (यम्) उक्तम् (सीम्) सर्वतः। प्रसीमादित्योसृजत्। प्रासृजत्सर्वत इति वा। निरु० १।७। इति सीमव्ययं सर्वार्थे गृह्यते। (इत्) एव (अन्ये) परोपकारका बुद्धिमन्तो धार्मिका विद्वांसः (ईळते) स्तुवन्ति ॥१॥
अन्वयः - तत्रादावग्निशब्देनेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते।
पदार्थः -
वयं यथान्ये विद्वांसः सूक्तेभिर्वचोभिर्देवयतीनां पुरूणां वो युष्माकं विशां प्रजानां सुखाय यंयह्वमग्निं सीमीडते तथा तमिदेव प्रेमहे प्रकृष्टतया याचामहे प्रकाशयामश्च ॥१॥
भावार्थः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या यूयं यथा विद्वांसः प्रजासुखसंपत्तये सर्वव्यापिनं परमेश्वरं निश्चित्योपदिश्य च तद्गुणान् प्रयत्नेन विज्ञापयंति स्तावयंति तथैव वयमपि प्रकाशयामः। यथेश्वरोऽग्न्यादिपदार्थरचनपालनाभ्यां जीवेषु सर्वाणि सुखानि दधाति तथा वयमपि सर्वप्राणिसुखानि सदा निर्वर्त्तयेमेति बुध्यध्वम् ॥१॥
Bhashya Acknowledgment
Meaning -
With songs of praise and words of worship we adore Agni, Lord and light of the universe, whom other devotees too adore in many ways, and we pray to the lord of light and power and instant action, worthy of the love and devotion of many people far and wide who are seekers of divine knowledge and bliss for themselves.
Bhashya Acknowledgment
विषय - या सूक्तात सर्वांचे रक्षण करणारा परमेश्वर व दूतांचा दृष्टान्त देऊन भौतिक अग्नीचे गुणवर्णन, दूतांच्या गुणांचा उपदेश, अग्नीच्या दृष्टान्ताने राजपुरुषाच्या गुणांचे वर्णन, सभापतीचे कृत्य, सभापती असलेल्या अधिकाऱ्याचे कथन, अग्नी इत्यादी पदार्थांनी उपयोग करून घेण्याची रीत, माणसांची सभापतीला प्रार्थना, सर्व माणसांनी सभाध्यक्षांबरोबर मिळून दुष्टांना मारणे व राजपुरुषाचा सहायक अशा जगदीश्वराच्या उपदेशाने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.
भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे विद्वान लोक प्रजेच्या सुखसंपत्तीसाठी सर्वव्यापी परमेश्वराचा निश्चय करून व उपदेश करून प्रयत्नपूर्वक जाणतात व स्तुती करतात तसेच आम्हीही त्याच्या गुणांना प्रकट करावे. जसा ईश्वर अग्नी इत्यादी पदार्थांची उत्पत्ती व पालन करून जीवांना सुख देतो, तसे आम्हीही सर्व प्राण्यांना सुख द्यावे हे जाणून घ्या. ॥ १ ॥
Bhashya Acknowledgment
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Dhiman
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Rakesh Poddar
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
N/A
Donation for Typing/OCR By:
Smt. Sushma Agarwal
First Proofing By:
Smt. Premlata Agarwal
Second Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Third Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Smt. Shrutika Shevankar
Conversion to Unicode/OCR By:
N/A
Donation for Typing/OCR By:
Smt. Sushma Agarwal
First Proofing By:
Smt. Premlata Agarwal
Second Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Third Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
N/A
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Sri Durga Prasad Agarwal, Smt. Nageshwari, & Sri Arnob Ghosh
Donation for Typing/OCR By:
Committed by Sri Navinn Seksaria
First Proofing By:
Pending
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Pending
Databasing By:
Sri Virendra Agarwal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
N/A
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Dhiman
Donation for Typing/OCR By:
Dhananjay Joshi
First Proofing By:
Pending
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Virendra Agarwal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal