Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 18

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 18/ मन्त्र 18
    ऋषिः - देवा ऋषयः देवता - राज्यैश्वर्यादियुक्तात्मा देवता छन्दः - भुरिक् शक्वरी स्वरः - धैवतः
    118

    पृ॒थि॒वी च॑ म॒ऽइन्द्र॑श्च मे॒ऽन्तरि॑क्षं च म॒ऽइन्द्र॑श्च मे॒ द्यौश्च॑ म॒ऽइन्द्र॑श्च मे॒ समा॑श्च म॒ऽइन्द्र॑श्च मे॒ नक्ष॑त्राणि च म॒ऽइन्द्र॑श्च मे॒ दिश॑श्च म॒ऽइन्द्र॑श्च मे य॒ज्ञेन॑ कल्पन्ताम्॥१८॥

    स्वर सहित पद पाठ

    पृ॒थि॒वी। च॒। मे॒। इन्द्रः॑। च॒। मे॒। अ॒न्तरि॑क्षम्। च॒। मे॒। इन्द्रः॑। च॒। मे॒। द्यौः। च॒। मे॒। इन्द्रः॑। च॒। मे॒। समाः॑। च॒। मे॒। इन्द्रः॑। च॒। मे॒। नक्ष॑त्राणि। च॒। मे॒। इन्द्रः॑। च॒। मे॒। दिशः॑। च॒। मे॒। इन्द्रः॑। च॒। मे॒। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒न्ता॒म् ॥१८ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    पृथिवी च मऽइन्द्रश्च मेन्तरिक्षञ्च मऽइन्द्रश्च मे द्यौश्च मऽइन्द्रश्च मे समाश्च मऽइन्द्रश्च मे नक्षत्राणि च मऽइन्द्रश्च मे दिशश्च मऽइन्द्रश्च मे यज्ञेन कल्पन्ताम् ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    पृथिवी। च। मे। इन्द्रः। च। मे। अन्तरिक्षम्। च। मे। इन्द्रः। च। मे। द्यौः। च। मे। इन्द्रः। च। मे। समाः। च। मे। इन्द्रः। च। मे। नक्षत्राणि। च। मे। इन्द्रः। च। मे। दिशः। च। मे। इन्द्रः। च। मे। यज्ञेन। कल्पन्ताम्॥१८॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 18; मन्त्र » 18
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    पुनस्तमेव विषयमाह॥

    अन्वयः

    मे पृथिवी च म इन्द्रश्च मेऽन्तरिक्षं च म इन्द्रश्च मे द्यौश्च म इन्द्रश्च मे समाश्च म इन्द्रश्च मे नक्षत्राणि च म इन्द्रश्च मे दिशश्च म इन्द्रश्च यज्ञेन कल्पन्ताम्॥१८॥

    पदार्थः

    (पृथिवी) विस्तीर्णा भूमिः (च) अत्रस्थाः पदार्थाः (मे) (इन्द्रः) विद्युत्क्रिया (च) बलप्रदा (मे) (अन्तरिक्षम्) अक्षयमाकाशम् (च) अत्रस्थाः पदार्थाः (मे) (इन्द्रः) सर्वैश्वर्याधारः (च) एतत्प्रयोगः (मे) (द्यौः) प्रकाशकर्मा (च) एतत्साधकाः पदार्थाः (मे) (इन्द्रः) सकलपदार्थविच्छेत्ता (च) विच्छेद्याः पदार्थाः (मे) (समाः) संवत्सराः (च) क्षणादयः (मे) (इन्द्रः) कालज्ञाननिमित्तः (च) गणितम् (मे) (नक्षत्राणि) यानि कारणरूपेण न क्षीयन्ते तानि भुवनानि (च) एतत्सम्बन्धिनः (मे) (इन्द्रः) लोकलोकान्तरस्था विद्युत् (च) (मे) (दिशः) पूर्वाद्याः (च) एतत्स्थानि वस्तूनि (मे) (इन्द्रः) दिग्ज्ञापकः (च) ध्रुवतारा (मे) (यज्ञेन) पृथिवीकालविज्ञापकेन (कल्पन्ताम्)॥१८॥

    भावार्थः

    मनुष्या पृथिव्यादिपदार्थांस्तत्रस्थां विद्युतं च यावन्न जानन्ति, तावदैश्वर्यं नह्याप्नुवन्ति॥१८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (2)

    विषय

    फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है॥

    पदार्थ

    (मे) मेरी (पृथिवी) विस्तारयुक्त भूमि (च) और उसमें स्थित जो पदार्थ (मे) मेरी (इन्द्रः) बिजुलीरूप क्रिया (च) और बल देने वाली व्यायाम आदि क्रिया (मे) मेरा (अन्तरिक्षम्) विनाशरहित आकाश (च) और आकाश में ठहरे हुए सब पदार्थ (मे) मेरा (इन्द्रः) समस्त ऐश्वर्य का आधार (च) और उस का करना (मे) मेरी (द्यौः) प्रकाश के काम कराने वाली विद्या (च) और उसके सिद्ध कराने वाले पदार्थ (मे) मेरा (इन्द्रः) सब पदार्थों को छिन्न-भिन्न करने वाला सूर्य आदि (च) और छिन्न-भिन्न करने योग्य पदार्थ (मे) मेरी (समाः) वर्ष (च) और क्षण, पल, विपल, घटी, मुहूर्त, दिन आदि (मे) मेरा (इन्द्रः) समय के ज्ञान का निमित्त (च) और गणितविद्या (मे) मेरे (नक्षत्राणि) नक्षत्र अर्थात् जो कारण रूप से स्थिर रहते, किन्तु नष्ट नहीं होते, वे लोक (च) और उनके साथ सम्बन्ध रखने वाले प्राणी आदि (मे) मेरी (इन्द्रः) लोक-लोकान्तरों में स्थित होने वाली बिजुली (च) और बिजुली के संयोग करते हुए उन लोकों में रहने वाले पदार्थ (मे) मेरी (दिशः) पूर्व आदि दिशा (च) और उनमें ठहरी हुई वस्तु तथा (मे) मेरा (इन्द्रः) दिशाओं के ज्ञान का देने वाला (च) और ध्रुव का तारा ये सब पदार्थ (यज्ञेन) पृथिवी और समय के विशेष ज्ञान देने वाले काम से (कल्पन्ताम्) समर्थ होवें॥१८॥

    भावार्थ

    मनुष्य लोग पृथिवी आदि पदार्थों और उनमें ठहरी हुई बिजुली आदि को जब तक नहीं जानते, तब तक ऐश्वर्य को नहीं प्राप्त होते॥१८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यज्ञ से अग्नि आदि दिव्य तत्व और उनके ज्ञाता विद्वानों की प्राप्ति, यज्ञ से न्यायाधीश आदि पदाधिकारियों की प्राप्ति । यज्ञ से पृथिवी, अन्तरिक्ष सूर्य, नक्षत्र, काल आदि पदार्थों के ज्ञान और उनके ज्ञाताओं की प्राप्ति ।

    भावार्थ

    ( पृथिवी च इन्द्रः च ) पृथिवी और उसका अधिपति अग्नि के समान तेजस्वी इन्द्र, ( अन्तरिक्षं च इन्द्रः च ) अन्तरिक्ष और उसका अधिपति वायु के समान बलशाली इन्द्र, ( द्यौः च इन्द्रः च ) द्यौ, आकाश, उसके तुल्य विस्तृत राजसभा में सूर्य के समान तेजस्वी अधिकारी इन्द्र, ( समाः च इन्द्रः च ) वर्ष और उनका शासक सूर्य के समान तेजस्वी इन्द्र, ( नक्षत्राणि च ) नक्षत्र, अधीन सामन्त और ( इन्द्रः च ) 'चन्द्र के समान ऐश्वर्यवान्, इन्द्र, कालज्ञ, ( दिशः च इन्द्रः च) दिशाएं और उनके में आकाश के समान व्यापक बलवान् राजा, इन्द्र, ( मे यज्ञेन कल्पन्ताम ) मेरे यज्ञ, उत्तम राज्य प्रबन्ध से हों । ये सब अग्नि, सोम, सविता, सरस्वती, पूषा, बृहस्पति, मित्र, वरुण, धाता, त्वष्टा, मरुत्, विश्वेदेव राष्ट्र के भिन्न-भिन्न विभाग हैं । उनके मुख्य अधिकारी या राजा का समान रूप से शासन है । इसलिये प्रत्येक के साथ 'इन्द्र' का सम्बन्ध है । पृथिवी, अन्तरिक्ष, द्यौ, सभा, नक्षत्र और दिशा, ये भी गुणवाद से राजा के ही भिन्न-भिन्न अधिकारक्षेत्र हैं । तदनुसार उनको भी 'इन्द्र' नामक मुख्य राजा या अध्यक्षों के अधीन संगठित होना चाहिये । अध्यात्म में अग्नि जाठराग्नि, सोम वीर्य, सविता चक्षु, सरस्वती वाणी, पूषा उदर और बृहस्पति मन है । मित्र प्राण, वरुण, उदान, धाता मन, त्वष्टा आत्मा, मरुद्गण धनञ्जय आदि प्राण या इन्द्रियगण हैं, पृथ्वी चरण, अन्तरिक्ष मध्यभाग, द्यौः शिर, समा पूर्ण आयु के वर्ष, नक्षत्र लोम, दिशाएं श्रोत्र, ये सब इन्द्र आत्मा के साथ सम्बद्ध हैं ।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    राज्येश्वर्यादियुक्त आत्मा । भुरिकशक्करी । धैवतः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    जोपर्यंत माणसे पृथ्वी व त्यात असलेली विद्युत वगैरेना जाणत नाहीत तोपर्यंत ऐश्वर्य प्राप्त करू शकत नाहीत.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुन्हा तोच विषय -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (मे) माझी (पृथिवी) विस्तृतभूमी (च) आणि त्यावरील पदार्थ, तसेच (मे) माझी (इन्द्र:) विद्युतरूपशक्ती (च) आणि शारीरिक शक्ति देणारे व्यायाम आदी कार्य (माझ्यासाठी सुखकारी व्हावेत) (मे) माझा (अन्तरिक्षम्) विनाशरहित आकाश(च) आणि आकाशस्थ सर्व पदार्थ, तसेच (मे) माझा (इन्द्र:) सर्व ऐश्वर्याचा आधार (परमेश्वर अथवा माझा पुरुषार्थ) (च) आणि ते पूर्ण करणे (माझ्यासाठी हितकर व्हावे) (मे) माझी (घौ:) प्रकाश निर्माण करणारी विद्या (विद्युत-उत्पादन,) (च) ती विद्या पूर्ण करण्याची साधने (जनित्र, जलविद्युत प्रकल्प आदी) तसेच (मे) माझा (इन्द्र:) सर्व पदार्थ छिन्न-भिन्न करणारा सूर्य आणि अन्य पदार्थ (च) आणि छिन्न-भिन्न होणारे पदार्थ (माझ्यासाठी सुखकर व्हावेत) (मे) माझे (समा:) (आयुष्यातील सर्व) वर्ष (च) आणि दिवसाचे क्षण, पळ, विपल, घटी मुहुर्त आदी कालमान, तसेच (मे) माझे (इन्द्र:) वेळ ओळखण्याचे कारण (सूर्योदय, मध्याह्न आदी) (च) आणि गणित विद्या (मला हितकर व्हावी (मे) माझे (नक्षत्राणि) नक्षत्र म्हणजे जे कारणरुपेण स्थित असतात पण नष्ट होत नाहीत, ते (ग्रहादी लोक) (च) आणि त्या ग्रह वा लोकांशी संबंध असणारे प्राणी, तसेच (मे) माझी (इन्द्र:) लोकलोकांतरापर्यंत जाणारी विद्युत (च) आणि विद्युतेशी संबंध असणार्‍या (त्या लोकातील वस्तू (माझ्यासाठी हितकारी व्हाव्यात) (मे) माझ्या (दिश:) पूर्व आदी दिशा (च) आणि त्या दिशांत असणारे पदार्थ, तसेच (मे) माझा (इन्द्र:) दिशांचे ज्ञान करून देणारा दिशादर्शक यंत्र (च) आणि ध्रुवतारा, हे सर्व पदार्थ (यज्ञेन) पृथ्वीचे आणि वेळेचे ???? ज्ञान संपादन करणार्‍या क्रियेतून माझ्यासाठी (कल्पन्ताम्) समर्थना सुखकर व्हावेत ॥18॥

    भावार्थ

    भावार्थ - जोपर्यंत माणसांना पृथ्वी आदी पदार्थात व्याप्त असणार्‍या विद्युत आदी शक्तींचे ज्ञान होत नाही (व ते विजेपासून काही उपयोग घेत नाहीत, तोपर्यंत ते लोक (वा ते राष्ट्र) ऐश्वर्यवान होत नाही. ॥18॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    May my earth and its substances, my electricity and physical exercise, my atmosphere and objects that reside in space, my support of supremacy and its use, my knowledge that leads to noble deeds and its contributory causes, my sun and substances diffused by it, my years and divisions of time, my apparent cause of the knowledge of time and the science of Arithmetic, my everlasting worlds and their inhabitants, my lightning, my regions and the substances residing therein, my teacher of the science of regions and Dhruva star prosper through the knowledge of Earth and Time.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    The earth and her fertility, and the power that controls and regulates that fertility; the sky and the riches that exist therein, and the powers that control those riches to shower on the earth; and the regions of light and the energy therein, and the sun that presides over the light; and the yearly rounds of time and its divisions and their effects, and the supreme lord of time; and the stars and planets and their movements with their effects on our environment, and the operative powers of natural law that control the movements; and the directions of space and the currents of wind and energy therein, and the powers that control the weather and the atmosphere; may all these regions of space and heavenly bodies and the operations of mother Prakriti grow strong and firm and be good and auspicious for me and all by yajna, the process of replenishment, renewal and enrichment.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    May my earth and my resplendent Lord, my midspace and my resplendent, my sky and my resplendent, my years and my resplendent, my lunar mansions and my resplendent, my regions and my resplendent Lord be secured by means of sacrifice. (1)

    Notes

    Samāḥ, deity.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনস্তমেব বিষয়মাহ ॥
    পুনঃ সেই বিষয়কে পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ–(মে) আমার (পৃথিবী) বিস্তারযুক্ত ভূমি (চ) এবং তন্মধে স্থিত যে পদার্থ (মে) আমার (ইন্দ্রঃ) বিদ্যুৎ রূপ ক্রিয়া (চ) এবং বলদাতা ব্যায়ামাদি ক্রিয়া (মে) আমার (অন্তরিক্ষম্) বিনাশরহিত আকাশ (চ) এবং আকাশে স্থিত সকল পদার্থ (মে) আমার (ইন্দ্রঃ) সমস্ত ঐশ্বর্য্যের আধার (চ) এবং উহা করা (মে) আমার (দ্যৌঃ) প্রকাশকর্মা বিদ্যা (চ) এবং তাহার সিদ্ধকারী পদার্থ (মে) আমার (ইন্দ্রঃ) সকল পদার্থসমূহকে ছিন্ন ভিন্ন কারী সূর্য্যাদি (চ) এবং ছিন্ন ভিন্ন করিবার যোগ্য পদার্থ (মে) আমার (সমাঃ) বর্ষ (চ) এবং ক্ষণ, পল, বিপল, ঘটি, মুহূর্ত, দিন আদি (মে) আমার (ইন্দ্রঃ) সময়ের জ্ঞানের নিমিত্ত (চ) এবং গণিত বিদ্যা (মে) আমার (নক্ষত্রাণি) নক্ষত্র অর্থাৎ যে কারণ রূপে স্থির থাকে কিন্তু নষ্ট হয় না সেইগুলি লোকসমূহ (চ) এবং তাহার সঙ্গে সম্পর্কিত প্রাণী আদি (মে) আমার (ইন্দ্রঃ) লোক-লোকান্তরে স্থিত থাকা বিদ্যুৎ (চ) এবং বিদ্যুতের সঙ্গে সংযুক্ত সেই সব লোকে নিবাসকারী পদার্থ (মে) আমার (দিশঃ) পূর্বাদি দিক (চ) এবং তন্মধ্যে স্থিত বস্তু তথা (মে) আমার (ইন্দ্রঃ) দিকের জ্ঞানদাতা (চ) এবং ধ্রুবের তারা এইগুলি পদার্থ (য়জ্ঞেন) পৃথিবী এবং সময়ের বিশেষ জ্ঞানদাতা কর্ম দ্বারা (কল্পন্তাম্) সমর্থ হউক ॥ ১৮ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ–মনুষ্যগণ পৃথিবী আদি পদার্থ এবং তন্মধ্যে স্থিত বিদ্যুৎ আদিকে যতক্ষণ জানিবে না ততক্ষণ ঐশ্বর্য্যকে প্রাপ্ত হইবে না ॥ ১৮ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    পৃ॒থি॒বী চ॑ ম॒ऽইন্দ্র॑শ্চ মে॒ऽন্তরি॑ক্ষং চ ম॒ऽইন্দ্র॑শ্চ মে॒ দ্যৌশ্চ॑ ম॒ऽইন্দ্র॑শ্চ মে॒ সমা॑শ্চ ম॒ऽইন্দ্র॑শ্চ মে॒ নক্ষ॑ত্রাণি চ ম॒ऽইন্দ্র॑শ্চ মে॒ দিশ॑শ্চ ম॒ऽইন্দ্র॑শ্চ মে য়॒জ্ঞেন॑ কল্পন্তাম্ ॥ ১৮ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    পৃথিবী চেত্যস্য দেবা ঋষয়ঃ । রাজ্যৈশ্বর্য়াদিয়ুক্তাত্মা দেবতা । ভুরিক্ শক্বরী ছন্দঃ । ধৈবতঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top