Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 2

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 2/ मन्त्र 2
    ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः देवता - यज्ञो देवता छन्दः - स्वराट् जगती, स्वरः - निषादः
    276

    अदि॑त्यै॒ व्युन्द॑नमसि॒ विष्णो॑ स्तु॒पोऽस्यूर्ण॑म्रदसं त्वा स्तृणामि स्वास॒स्थां दे॒वेभ्यो॒ भुव॑पतये॒ स्वाहा॒ भुवन॑पतये॒ स्वाहा॑ भू॒तानां॒ पत॑ये॒ स्वाहा॑॥२॥

    स्वर सहित पद पाठ

    अदि॑त्यै। व्युन्द॑न॒मिति॑। वि॒ऽउन्द॑नम्। अ॒सि॒। विष्णोः॑। स्तु॒पः। अ॒सि॒। ऊर्ण॑म्रदस॒मित्यूर्ण॑ऽम्रदसम्। त्वा॒। स्तृ॒णा॒मि॒। स्वा॒स॒स्थामिति॑ सुऽआ॒स॒स्थाम्। दे॒वेभ्यः॑। भुवप॑तय॒ इति॒ भुव॑ऽपतये। स्वाहा॑। भुव॑नपतय॒ इति॒ भुव॑नऽपतये। स्वाहा॑। भू॒ताना॑म्। पत॑ये स्वाहा॑ ॥२॥


    स्वर रहित मन्त्र

    अदित्यै व्युन्दनमसि विष्णो स्तुपोऽस्यूर्णम्रदसन्त्वा स्तृणामि स्वासस्थां देवेभ्यो भुवपतये स्वाहा भुवनपतये स्वाहा भूतानांम्पतये स्वाहा ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    अदित्यै। व्युन्दनमिति। विऽउन्दनम्। असि। विष्णोः। स्तुपः। असि। ऊर्णम्रदसमित्यूर्णऽम्रदसम्। त्वा। स्तृणामि। स्वासस्थामिति सुऽआसस्थाम्। देवेभ्यः। भुवपतय इति भुवऽपतये। स्वाहा। भुवनपतय इति भुवनऽपतये। स्वाहा। भूतानाम्। पतये स्वाहा॥२॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 2; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    एवं कृतो यज्ञः किंहेतुको भवतीत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    यतोऽयं विष्णुर्यज्ञोऽदित्या व्युन्दनकार्य्यसि भवति, तस्मात् तमहमनुतिष्ठामि। अस्य विष्णोर्यज्ञस्य स्तुपः प्रस्तर उलूखलाख्यः साधकोऽ(स्य)स्ति, तस्मात् तमहमूर्णम्रदसं स्तृणामि। वेदिर्देवेभ्यो हितासि भवति, तस्मात् तामहं स्वासस्थां रचयामि। कस्मै प्रयोजनायेत्यत्राह। यतोऽयं भुवपतिर्भुवनपतिर्भूतानां पतिरीश्वरः प्रसन्नो भवति, भौतिको वा। सुखसाधको भवति, तस्मै भुवपतये स्वाहा विधेया, भुवनपतये स्वाहा वाच्या, भूतानां च पतये स्वाहा प्रयोज्या भवतीत्यस्मै प्रयोजनाय॥२॥

    पदार्थः

    (अदित्यै) पृथिव्याः। अत्र ‘चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि’ (अष्टा॰२.३.६२) इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी (व्युन्दनम्) विविधानामोषध्यादीनामुन्दनं क्लेदनं येन तत् (असि) भवति। अत्र सर्वत्र व्यत्ययः (विष्णोः) यज्ञस्य (स्तुपः) शिखा। यज्ञो वै विष्णुस्तस्येयमेव शिखा स्तुपः (शत॰१.३.३.५) (असि) अस्ति (ऊर्णम्रदसम्) ऊर्णानि धान्याच्छादनानि तुषाणि म्रदयति येन तं पाषाणमयम् (त्वा) तम् (स्तृणामि) आच्छादयामि (स्वासस्थाम्) सुष्ठु आसाः प्रक्षिप्तास्तिष्ठन्ति यस्यां सा वेदिस्ताम्। अत्र घञर्थे कविधानम् (अष्टा॰३.३.५८) इति वार्त्तिकेन कः प्रत्ययः (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यो दिव्यसुखेभ्यो वा (भुवपतये) भवन्त्युत्पद्यन्ते भूतानि यस्मिन् संसारे तस्य पतिस्तस्मै जगदीश्वराय। आहवनीयाख्याग्नये वा। अत्र बाहुलकाद् भूधातोरौणादिकः कः प्रत्ययः (स्वाहा) सत्यभाषणयुक्ता वाक्। स्वाहेति वाङ्नामसु पठितम् (निघं॰१.११) स्वाहाशब्दस्यार्थं निरुक्तकार एवं समाचष्टे। स्वाहाकृतयः स्वाहेत्येतत् सु आहेति वा, स्वा वागाहेति, वा स्वं प्राहेति वा, स्वाहुतं हविर्जुहोतीति वा (निरु॰८.२०) यत् शोभनं वचनं सत्यकथनं स्वपदार्थान् प्रति ममत्ववचो मन्त्रोच्चारणेन हवनं चेति स्वाहाशब्दार्था विज्ञेयाः (भुवनपतये) भुवनानां सर्वेषां लोकानां पतिः। पालक ईश्वरः। पालनहेतुर्भौतिको वा तस्मै (स्वाहा) उक्तार्थः (भूतानां पतये) भूतान्युत्पन्नानि यावन्ति वस्तूनि सन्ति तेषां यः पतिः स्वामीश्वर ऐश्वर्य्यहेतुर्भौतिको वा तस्मै (स्वाहा) उक्तार्थः। अयं मन्त्रः (शत॰१.३.३.४-२०) व्याख्यातः॥२॥

    भावार्थः

    ईश्वरः सर्वमनुष्येभ्य इदमुपदिशति युष्माभिर्वेद्यादीनि यज्ञसाधनानि सम्पाद्य सर्वप्राणिनां सुखाय परमेश्वरप्रीतये च सम्यक् क्रियायज्ञः कार्य्यः। सदैव सत्यमेव वाच्यम्। यथाऽहं न्यायेन सर्वं विश्वं पालयामि, तथैव युष्माभिरपि पक्षपातं विहाय सर्वेषां पालनेन सुखं सम्पादनीयमिति॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    एवं कृतो यज्ञः किंहेतुको भवतीत्युपदिश्यते ॥

    सपदार्थान्वयः

    यतोऽयं विष्णु:=यज्ञः [अदित्यै]=अदित्याः पृथिव्याः [व्युन्दनम्]=व्युन्दनकारी विविधानामोषध्यादीनामुन्दनं=क्लेदनं येन तद् असि=भवति, तस्मात्तमहमनु--तिष्ठामिअस्य विष्णोः= यज्ञस्य स्तुपः=प्रस्तर उलूखलाऽऽख्यः साधकः शिखा असि=अस्ति, तस्मात्तमहमर्णब्रदसम् ऊर्णानि= धान्याच्छादनानि तुषाणि म्रदयति येन तं पाषाणमयं [त्वा] तं स्तृणामि आच्छादयामि ।

    वेदिर्देवेभ्यः विद्वद्भ्यो दिव्यसुखेभ्यो वा हिताऽसि=भवति, तस्मात्तामहं स्वासस्थां सुष्ठु आसा:= प्रक्षिप्तास्तिष्ठन्ति यस्यां सा वेदिस्तां रचयामि, कस्मै प्रयोजनाय? इत्यत्राऽऽह--

    यतोऽयं भुवपतिर्भुवनपतिर्भूतानां पतिरीश्वरः प्रसन्नो भवति, भौतिको वा सुखसाधको भवति, तस्मै भुवपतये भवन्त्युत्पद्यन्ते भूतानि यस्मिन् संसारे तस्य पतिस्तस्मै जगदीश्वराय, आहवनी- याख्याऽग्नये वा स्वाहा सत्यभाषणयुक्ता वाग् विधेया, भुवनपतये भुवनानां=सर्वेषां लोकानां पतिः पालक ईश्वरः, पालनहेतुर्भौतिको वा तस्मै स्वाहा सत्यभाषणयुक्ता वाग् वाच्या, भूतानां च पतये भूतान्युत्पन्नानि यावन्ति वस्तूनि सन्ति तेषां यः पतिः स्वामीश्वर ऐश्वर्य हेतुर्भौतिको वा तस्मै स्वाहा सत्यभाषणयुक्ता वाक् प्रयोज्या भवतीत्यस्मै प्रयोजनाय ॥ २।२॥

    पदार्थः

    (अदित्यै) पृथिव्याः । अत्र चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि ॥ अ० २ । ३ । ६२ ॥ इति षष्ठयर्थे चतुर्थी (व्युन्दनम्) विविधानामोषध्यादीनामुन्दनं=क्लेदनं येन तत् (असि) भवति । अत्र सर्वत्र व्यत्ययः (विष्णोः) यज्ञस्य (स्तुपः) शिखा। यज्ञो वै विष्णुस्तस्येयमेव शिखा स्तुपः ॥ श० १ । ३ । ३ । ५ ॥ (असि) अस्ति (ऊर्णाम्रदसम्) ऊर्णानि=धान्याच्छादनानि तुषाणि म्रदयति येन तं पाषाणमयम् (त्वा) तम् (स्तृणामि) आच्छादयामि (स्वासस्थाम) सुष्ठु आसा:=प्रक्षिप्तास्तिष्ठन्ति यस्यां सा वेदिस्ताम् । अत्र 'घञर्थे कविधानम् ॥ अ० ३ । ३ । ५८ ॥ इति वार्तिकेन कः प्रत्ययः (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यो दिव्यसुखेभ्यो वा (भुवपतये) भवन्त्युत्पद्यन्ते भूतानि यस्मिन् संसारे तस्य पतिस्तस्मै जगदीश्वराय । आहवनीयाख्याग्नये वा। अत्र बाहुलकाद् भूधातोरौणादिकः कः प्रत्ययः (स्वाहा) सत्यभाषणयुक्ता वाक् । स्वाहेति वाङ्नामसु पठितम् ॥ निघं० १ । ११ ॥ स्वाहाशब्दस्यार्थं निरुक्तकार एवं समाचष्टे--स्वाहाकृतयः स्वाहेत्येतत्सु आहेति वा स्वा वागाहेति वा स्वं प्राहेति वा स्वाहुतं हविर्जुहोतीति वा ॥ निरु० ८ । २०॥ यत् शोभनं वचनं सत्यकथनं स्वपदार्थान् प्रति ममत्ववचो मंत्रोच्चारणेन हवनं चेति स्वाहाशब्दार्था विज्ञेयाः (भुवनपतये) भुवनानां=सर्वेषां लोकानां पतिः=पालक ईश्वरः, पालनहेतुर्भौतिको वा तस्मै (स्वाहा) उक्तार्थः (भूतानां पतये) भूतान्युत्पन्नानि यावन्ति वस्तूनि सन्ति तेषां यः पतिः= स्वामीश्वर ऐश्वर्यहेतुर्भौतिको वा तस्मै (स्वाहा) उक्तार्थः । अयं मंत्रः श० १।३।४-१७ व्याख्यातः ॥२॥

    भावार्थः

    ईश्वरः सर्वमनुष्येभ्य इदमुपदिशति--युष्माभिर्वेद्यादीनि यज्ञसाधनानि संपाद्य सर्वप्राणिनां सुखाय, परमेश्वरप्रतिये च सम्यक् क्रियायज्ञः कार्यः।

    [वेदिर्देवेभ्यो हिताऽसि=भवति, तस्मात्तामहं--रचयामि, यतोऽयं भुवपति--ईश्वरः प्रसन्नो भवति ]

    [स्वाहा]

    सदैव सत्यमेव वाच्यम् ।

     

    [भुवपतये, भुवनपतये, भूतानां च पतये स्वाहा प्रयोज्या]

    यथाऽहं न्यायेन सर्वं विश्वं पालयामि तथैव युष्माभिरपि पक्षपातं विहाय सर्वेषां पालनेन सुखं संपादनीयमिति ॥ २ । २॥

    भावार्थ पदार्थः

    देवेभ्यः सर्वप्राणिभ्यः। स्वाहा=सदैव सत्यभाषणम् ॥

    विशेषः

    परमेष्ठी प्रजापतिः । यज्ञ:=स्पष्टम् ॥ स्वराड्जगतीः । निषादः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    इस प्रकार किया हुआ यज्ञ क्या सिद्ध करने वाला होता है, सो अगले मन्त्र में उपदेश किया है॥

    पदार्थ

    जिस कारण यह यज्ञ (अदित्यै) पृथिवी के (व्युन्दनम्) विविध प्रकार के ओषधि आदि पदार्थों का सींचने वाला (असि) होता है, इससे मैं उसका अनुष्ठान करता हूं और (विष्णोः) इस यज्ञ की सिद्धि कराने हारा (स्तुपः) शिखारूप (ऊर्णम्रदसम्) उलूखल (असि) है, इससे मैं (त्वा) उस अन्न के छिलके दूर करने वाले पत्थर और उलूखल को (स्तृणामि) पदार्थों से ढाँपता हूं तथा वेदी (देवेभ्यः) विद्वान् और दिव्य सुखों के हित कराने के लिये (असि) होती है, इससे उसको मैं (स्वासस्थाम्) ऐसी बनाता हूं कि जिसमें होम किये हुए पदार्थ अच्छी प्रकार स्थिर हों और जिससे संसार का पति, भुवन अर्थात् लोकलोकान्तरों का पति, संसारी पदार्थों का स्वामी और परमेश्वर प्रसन्न होता है तथा भौतिक अग्नि सुखों का सिद्ध कराने वाला होता है, इस कारण (भुवपतये स्वाहा), (भुवनपतये स्वाहा), (भूतानां पतये स्वाहा) उक्त परमेश्वर की प्रसन्नता और आज्ञापालन के लिये उस वेदी के गुणों से जो कि सत्यभाषण अर्थात् अपने पदार्थों को मेरे हैं, यह कहना वा श्रेष्ठवाक्य आदि उत्तम वाणीयुक्त वेद हैं, उसके मन्त्रों के साथ स्वाहा शब्द का अनेक प्रकार उच्चारण करके यज्ञ आदि श्रेष्ठ कर्मों का विधान किया जाता है, इस प्रयोजन के लिये भी वेदी को रचता हूं॥२॥

    भावार्थ

    परमेश्वर सब मनुष्यों के लिये उपदेश करता है कि हे मनुष्यो! तुमको वेदी आदि यज्ञ के साधनों का सम्पादन करके सब प्राणियों के सुख तथा परमेश्वर की प्रसन्नता के लिये अच्छी प्रकार क्रियायुक्त यज्ञ करना और सदा सत्य ही बोलना चाहिये और जैसे मैं न्याय से सब विश्व का पालन करता हूं, वैसे ही तुम लोगों को भी पक्षपात छोड़कर सब प्राणियों के पालन से सुख सम्पादन करना चाहिये॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    इस प्रकार किया हुआ यज्ञ क्या सिद्ध करने वाला होता है, यह उपदेश किया है।

    भाषार्थ

    जिससे यह विष्णु अर्थात् यज्ञ [अदित्यै] पृथिवी के (व्युन्दनम्) विविध औषधि आदि पदार्थों का सींचने वाला (असि) है, इसलिए मैं उसका अनुष्ठान करता हूँ। इस (विष्णोः) यज्ञ के (स्तुपः) शिखा रूप ऊखल नामक पत्थर जो सिद्ध करने वाला है, इसलिए मैं (ऊर्णम्रदसम्) धान्य के छिलकों को दूर करने वाले पाषाणमय [त्वा] उस ऊखल को (स्तृणामि) ढकता हूँ।

    वेदि (देवेभ्यः) विद्वानों तथा दिव्य सुखों की प्राप्ति के लिए हितकारी (असि) है, इसलिए मैं (स्वासस्थाम्) होम किए हुए पदार्थोंको अच्छी प्रकार अपने में स्थित करने वाली वेदि को बनाता हूँ। किस प्रयोजन के लिए? यहाँ ईश्वर अपदेश करता है

     जिससे यह संसार, लोक-लोकान्तर, एवं भूतों का पति ईश्वर प्रसन्न होता है, अथवा भौतिक अग्नि सुखों को सिद्ध करने वाला होता है, इसलिए उस (भुवपतये) भूतों के उत्पत्ति स्थान संसार के पति जगदीश्वर की प्राप्ति के लिए अथवा आहवनीय नामक अग्नि के लिए (स्वाहा) सत्यभाषण युक्त वाणी का प्रयोग करें। (भुवनपतये) सब लोकों के पालक ईश्वर अथवा पालन के निमित्त भौतिक अग्नि की सिद्धि के लिए (स्वाहा) सत्य भाषण युक्त वाणी बोलें (भुतानां च पतये) उत्पन्न मात्र सब वस्तुओं के स्वामी ईश्वर अथवा ऐश्वर्य के हेतु भौतिक अग्नि की सिद्धि के लिए (स्वाहा) सत्यभाषण युक्त वाणी का प्रयोग करना होता है, उस प्रयोजन के लिए वेदि  को रचता हूँ॥ 22

    भावार्थ

    ईश्वर सब मनुष्यों को यह उपदेश करता है कि तुम वेदि आदि यज्ञ के साधनों को सिद्ध करके सब प्राणियों के सुख के लिए और परमेश्वर की प्रसन्नता के लिए अच्छी प्रकार क्रिया-यज्ञ का अनुष्ठान करो।

    सदा सत्य ही बोलो।

    जैसे मैं न्याय से सब विश्व का पालन करता हूँ, वैसे तुम लोग भी पक्षपात छोड़ कर सबकी रक्षा से सुख को सिद्ध करो॥२।२॥

    भाष्यसार

    ईश्वर सब मनुष्यों को यह उपदेश करता है कि तुम वेदि आदि यज्ञ के साधनों को सिद्ध करके सब प्राणियों के सुख के लिए और परमेश्वर की प्रसन्नता के लिए अच्छी प्रकार क्रिया-यज्ञ का अनुष्ठान करो।

    सदा सत्य ही बोलो।

    जैसे मैं न्याय से सब विश्व का पालन करता हूँ, वैसे तुम लोग भी पक्षपात छोड़ कर सबकी रक्षा से सुख को सिद्ध करो॥२।२॥

    भाष्यसार--. यज्ञ-- यह पृथिवी की विविध औषधियों का क्लेदन करता है। सर्वत्र व्याप्त होने से विष्णु है। उलूखल इसका साधक है। यहाँ उलूखल को यज्ञ की शिखा कहा गया है। जिसमें धान्यों के तुषों का मर्दन किया जाता है।

    . यज्ञ वेदि-- यह विद्वानों और दिव्य सुखों की प्राप्ति के लिए होती है। होम किया हुआ पदार्थ इसमें अच्छी प्रकार स्थित होता है। इससे ईश्वर प्रसन्न होता है। इसमें स्थित भौतिक अग्नि सुखों को सिद्ध करने वाला होता है।

    . ईश्वर-- संसार में उत्पन्न होने वाले भूतों का पति होने से ईश्वर का नाम भुवपतिहै। भूतों का रक्षक होने से आहवनीय अग्नि को भी भुवपति कहते हैं। सब लोकों का रक्षक होने से ईश्वर का नाम भुवनपतिहै। सब लोकों  का पालन-हेतु होने से भौतिक अग्नि भी भुवनपति है। उत्पन्नमात्र वस्तुओं का स्वामी होने से ईश्वर को भूतानां पतिःकहा है। ऐश्वर्य का हेतु होने से भौतिक अग्नि भीभूतानां पतिःहै। ईश्वर की प्राप्ति के लिए सत्यभाषण करें।

    विशेष

    परमेष्ठी प्रजापतिः। यज्ञः=स्पष्टम्। स्वराड्जगतीः। निषादः।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    भुवपति, भुवनपति, भूतानाम्पति

    पदार्थ

    १. पिछले मन्त्र की समाप्ति ‘स्रुग्भ्यः जुष्टम्’ प्रजारूप अग्नि में ज्ञानस्रवण के कार्य में प्रीतिपूर्वक लगे हुए व्यक्ति के उल्लेख के साथ हुई है। ‘यह व्यक्ति इस ज्ञानस्रवण = ज्ञान-प्रसार के कार्य में क्यों लगा है ?’ इस प्रश्न के उत्तर से प्रस्तुत मन्त्र का आरम्भ होता है। 

    २. ( अदित्यै ) = ‘स्वास्थ्य’ के लिए अथवा ‘अदीना देवमाता’ के लिए, अर्थात् लोगों को ‘स्वस्थ, अदीन व दिव्य गुण-सम्पन्न बनाने के लिए ( व्युन्दनम् ) = तू विशेषरूप से ज्ञान-जल से क्लिन्न [ गीला ] करनेवाला ( असि ) = है। तेरे ज्ञान-प्रसार के परिणामस्वरूप लोगों के जीवन स्वस्थ बनते हैं, उनके मनों में अदीनता की भावना उत्पन्न होती है और उनके जीवनों में दैवी सम्पत्ति का आप्यायन होता है। 

    ३. तू ( विष्णोः ) = यज्ञ का ( स्तुपः ) = शिखर ( असि ) = है। यज्ञमय जीवनवालों का तू मूर्धन्य है। तेरा जीवन निरन्तर लोकहित में लगा है। 

    ४. ( ऊर्णम्रदसम् ) = औरों के दोषों का आच्छादन नकि उद्घोषणा करनेवाले [ ऊर्ण् = आच्छादने ] अत्यन्त मृदु स्वभाव- वाले, परिणामतः मधुर शब्द ही बोलनेवाले ( त्वा ) = तुझे मैं  ( स्तृणामि ) = आच्छादित करता हूँ। जैसे छत सर्दी-गर्मी, वर्षा व ओलों से बचाती है, इसी प्रकार मैं तुझे आसुर आक्रमणों से सुरक्षित करता हूँ। प्रचारक को औरों के दोषों की उद्घोषणा न करते रहना चाहिए। उसे अत्यन्त मृदुता व मधुरता से ही अपना प्रचार-कार्य करना चाहिए। इस प्रचारक की रक्षा प्रभु करते हैं। 

    ५. इस प्रकार ( देवेभ्यः ) = दिव्य गुणों के लिए ( स्वासस्थाम् ) = [ सु+आस उपवेशन स्था ] उत्तम आश्रय का स्थान तुझे बनाता हूँ। तुझमें दिव्य गुणों का आधान करता हूँ।

    ६. ( भुवपतये ) = [ भुवो अवकल्कने, अवकल्कनं चिन्तनम् ] चिन्तन व विचार के पतिभूत तेरे लिए ( स्वाहा ) = उत्तम शब्दों का उच्चारण किया जाता है [ सु+आह ]। ( भुवनपतये ) = भुवनों— लोकपदार्थों के पतिभूत तेरे लिए ( स्वाहा ) = प्रशंसात्मक शब्द कहे जाते हैं। तू चिन्तन व विचार के द्वारा शास्त्रीय ज्ञान का पति तो है ही, साथ ही तू ज्ञान के विषयभूत पदार्थों का भी पति है। तेरा ज्ञान केवल शास्त्रीय ज्ञान न होकर क्रियात्मक भी है। आगम व प्रयोग दोनों में निपुण होने से ही तेरी ज्ञान की वाणी लोगों पर विशेष प्रभाव रखती है। इस प्रकार ( भूतानां पतये ) = भूतों—प्राणियों की रक्षा करनेवाले तेरे लिए ( स्वाहा ) = हम शुभ शब्दों का उच्चारण करते हैं।

    भावार्थ

    भावार्थ — लोकहित के लिए ज्ञान का प्रसार आवश्यक है। हम भुवपति = शास्त्र-ज्ञान- निपुण तथा भुवनपति = पदार्थ-प्रयोग-ज्ञान-निपुण बनकर भूतपति = प्राणियों के रक्षक बनें।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राजा आदि के स्वागत का उपदेश ।

    भावार्थ

    भूमि को छिड़क कर उस पर आसन बिछाकर राजा आदि का स्वागत करने का उपदेश करते हैं। पर्जन्यरूप प्रजापते ! तू ( अदित्यै ) अदिति पृथिवी को (व्युन्दनम् असि) गीला करने वाला है। हे प्रस्तर, राजन् ! क्षात्रवल ! तू उस व्यापक वा ( विष्णुः ) विष्णुरूप यज्ञ या राष्ट्र की (स्तुपः) शिखा (असि) हो। हे पृथिवी ! (ऊर्णम्रदसम् ) ऊन के समान कोमल (देवेभ्यः) देव, विद्वान् पुरुषों के लिये ( स्वासस्थाम् ) उत्तम रीति से बैठने और बरतने के योग्य (त्वा) तुझको (स्तृणामि) आसन आदि से आच्छादित करता हूं। हे प्रजापुरुषो ! ( भुवपतये स्वाहा ) भू अर्थात् पृथिवी के स्वामी, राजा, अग्रणी नेता के लिये (सु-आहा ) उत्तम आदरपूर्वक वाणी कहकर उसका आतिथ्य करो । ( भुवनपतये ) भुवनलोक के पालक पुरुष के लिये ( स्वाहा ) आदर वचनों का प्रयोग करो । ( भूतानां पतये ) भूत, उत्पन्न प्राणियों के पालक पुरुष के लिये (सु आहा ) उत्तम रूप से आदर करो । क्षत्रं वै प्रस्तरः ॥ श० १ । ३ । ४ । १० ॥ 
    यज्ञपक्ष में-- यज्ञ पृथिवी पर जल वर्षाता है, उलूखल आदि यज्ञ की शिखा है। वेदि में विद्वान बैठें। जीवोत्पादक, पृथिवी भुवनों और भूतों के पालक परमेश्वर की स्तुति करें। 
     

    टिप्पणी

     २ -- आपः प्रस्तरो वैदिरग्निश्च देवताः । सर्वा० ।
     

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    परमेष्ठी प्राजापत्यः, देवाः प्राजापत्या, प्रजापतिर्वा ऋषिः )
    यज्ञो देवता । स्वराड् जगती । निषादः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    परमेश्वर सर्व माणसांना असा उपदेश करतो की हे माणसांनो ! तुम्ही वेदी इत्यादी यज्ञ साधने प्राप्त करा व सर्व प्राण्यांना सुख मिळावे आणि परमेश्वर प्रसन्न व्हावा, यासाठी चांगल्या प्रकारे यज्ञकर्म करा. नेहमी सत्य वचनी बना. मी (परमेश्वर) जसा न्यायाने विश्वाचे पालन करतो तसेच पक्षपातरहित बनून सर्व प्राण्यांचे पालन करून सुख मिळवा.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अशा प्रकारे अनुष्ठानित यज्ञ कोणत्या फळाची प्राप्ती करून देणारा होतो, याविषयी पुढील मंत्रात उपदेश केला आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - हा यज्ञ (अदित्यै) पृथिवीच्या (व्युन्दनम्) विविध प्रकारच्या ओषधी आदी पदार्थांना सिंचित करणारा (म्हणजे रोगनिवारक व पुष्टिकारक गुणांनी समृद्ध करणारा) (असि) आहे, यामुळे मी या यज्ञाचे अनुष्ठान करतो. या (विष्णोः) यज्ञाची सिद्धता करणारे जे (स्तुप) शिखारूप (ऊणम्रदसं) उखळ/उलूखल (असि) आहे, त्याद्वारे मी (त्वा) धान्याचे कवच (टरफळ, कोंडा, खपली आदी) दूर करणारे साधन, दगड आणि उखळ यांना (स्तृणामि) पदार्थांनी झाकून ठेवतो. ही वेदी (देवेभ्यः) विद्वानांसाठी तसेच दिव्यगुणांच्या उत्पत्तीसाठी फलदाीयनी (असि) आहे, याकरिता मी यां वेदीचे अशा प्रकारे (स्वासस्थां) निर्माण करतो की ज्यायोगे यात आहुत केलेले पदार्थ चांगल्या प्रकारे स्थिर व्हावेत, जगाचा पती, भुवन-पती म्हणजे लोकलोकान्तराचा पती आणि जगाचा स्वामी परमेश्‍वर प्रसन्न होवो आणि हा भौतिक अग्नी सुखांची प्राप्ती करून देणारा होवो. यासाठी (भुवनपतये)(स्वाहा), (भूतानांपतये) (स्वाहा) परमेश्‍वराच्या प्रसन्नतेसाठी व त्याच्या आज्ञेचे पालन करण्यासाठी उत्तम वेदवाणीचे, पठन आणि ‘स्वाहा’ शब्दाचे अनेकवेळा उच्चारण करीत मी यज्ञादी श्रेष्ठ कर्म करण्यासाठी या यज्ञवेदीची रचना करीत आहे. त्याचप्रमाणे सत्यभाषण म्हणजे ‘जे माझे पदार्थ आहेत, ते माझे,इतर वस्तू माझ्या नव्हेत’ असे यथार्थ सांगणे व उत्तम श्रेष्ठ वाक्य बोलणे तसेच श्रेष्ठ कर्म आचरणे या प्रयोजना करिता ही मी या वेदीचे निर्माण करीत आहे. (यज्ञवेदीवर सत्यवचन बोलावेत व याज्ञिकाने सत्य आणि श्रेष्ठ आचरण करावे.) ॥2॥

    भावार्थ

    भावार्थ - परमेश्‍वराने सर्व मनुष्यांसाठी उपदेश केला आहे की हे मनुष्यांनो, तुम्ही यज्ञाची साधनें-वेदी आदींचे संपादन करून सर्व प्राण्यांना सुखी करण्याकरीता व परमेश्‍वराच्या (माझ्या) प्रसन्नते करिता उत्तम प्रकारे सिद्ध केलेला सज्ञ सदैव करावा आणि नेहमी सत्य भाषण करावे. ज्याप्रमाणे मी परमेश्‍वर न्यायाने समस्त जगाचे पालन करीत आहे, त्याप्रमाणे तुम्ही लोकांनी देखील पक्षपात न करता प्राणीमात्राच्या सुखासाठी यत्न केले पाहिजेत. ॥2॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    Yajna showers water on the Earth. Mortar is the chief receptacle of the yajna. I prepare the altar for the learned to sit on. May those scholars sing the praises of God, the Earths Lord, the Worlds Lord, the Lord of Kings.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Yajna is shower of life for the earth. It is the fiery flag-pole of Vishnu. I refine the offerings with the stony grinder and cover the snug and beautiful vedi with food for the gods. The yajna is for the Lord of the earth, it is for the Lord of the world, it is for the Lord of all the creatures, it is for the best creative souls among humanity.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    You are moistener of the earth. (1) You mound of the sacrifice. (2) I cover you with the sacred grass, which is soft as wool, so that learned persons may sit comfortably on you. (3) Dedications to the Lord of the earth. (4) Dedications to the Lord of the worlds. (5) Dedications to the Lord of beings. (6)

    Notes

    Aditi, the earth. Visnu, sacrifice; विष्णुर्वे यज्ञः। Stupah, mound. प्टये स्तये शब्दसघातयो,स्न्ये means to make into а heap. Svasastham, one that is comfortable to sit upon. Devebhyah, for learned persons. Bhuvapataye, to the Lord of the earth. Bhuvanapataye, to the Lord of the worlds. Bhutanampataye, to the Lord of beings. Svaha, dedication. स्वाहा शब्दो निपातो देवान् प्रति दानवाची the word svaha denotes dedication or offering to devas, i. e. the gods or the enlightened persons.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    এবং কৃতো য়জ্ঞঃ কিংহেতুকো ভবতীত্যুপদিশ্যতে ॥
    এই প্রকার কৃত যজ্ঞ কী সিদ্ধকারী হইয়া থাকে উহা পরবর্ত্তী মন্ত্রে উপদেশ করা হইয়াছে ।

    पदार्थ

    পদার্থঃ- যে কারণে এই যজ্ঞ (অদিত্যৈ) পৃথিবীর (ব্যুন্দনম্) বিবিধ প্রকারের ওষধি ইত্যাদি পদার্থসকলের সিঞ্চনকারী (অসি) হয় । ইহার দ্বারা আমি তাহার অনুষ্ঠান করি এবং (বিষ্ণোঃ) এই যজ্ঞের সিদ্ধিকারী (স্তুপঃ) শিক্ষারূপ (ঊর্ণভ্রদসম্) উদুখল, ইহা দ্বারা আমি (ত্বা) সেই অন্নের ভূষি দূরকারী পাথর ও উদুখলকে (স্তৃনামি) পদার্থগুলি দিয়া আচ্ছাদন করি তথা বেদী (দেবেভ্যঃ) বিদ্বান্ এবং দিব্য সুখের হিত করাইবার জন্য (অসি) হয় । ইহার ফলে তাহাকে আমি (স্বাসস্থাম্) এইরূপ নির্মাণ করি যাহাতে হোমকৃত পদার্থ ভালমত স্থির হয় এবং যাহাতে সংসারের পতি, ভুবন অর্থাৎ লোক-লোকান্তরের পতি, সাংসারিক পদার্থের স্বামী এবং পরমেশ্বর প্রসন্ন হয় তথা ভৌতিক অগ্নি সুখ সিদ্ধকারী হইয়া থাকে । এই কারণে (ভুবপতয়ে স্বাহা), (ভুবনপতয়ে স্বাহা), (ভুতানাং পতয়ে স্বাহা) উক্ত পরমেশ্বরের প্রসন্নতা ও আজ্ঞা পালন হেতু সেই বেদীর গুণগুলির দ্বারা যাহা সত্যভাষণ অর্থাৎ নিজ পদার্থকে আমারই এইরূপ বলা বা শ্রেষ্ঠবাক্য ইত্যাদি উত্তম বাণী যুক্ত বেদ তাহার মন্ত্র সহ স্বাহা শব্দের অনেক প্রকার উচ্চারণ করিয়া যজ্ঞাদি শ্রেষ্ঠ কর্মের বিধান করা হয়, এই প্রয়োজন হেতুও বেদী রচনা করি ॥ ২ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- পরমেশ্বর সব মনুষ্যের জন্য উপদেশ করিতেছেন যে, হে মনুষ্যগণ । তোমাদিগকে বেদী ইত্যাদি যজ্ঞের সাধনগুলি সম্পাদন করিয়া সব প্রাণিদিগের সুখ তথা পরমেশ্বরের প্রসন্নতা হেতু সম্যক্ প্রকার ক্রিয়াযুক্ত যজ্ঞ করা এবং সর্বদা সত্যই বলা উচিত এবং যেমন আমি ন্যায়পূর্বক সব বিশ্বের পালন করি সেইরূপ তোমাদিগেরও পক্ষপাত ত্যাগ করিয়া সকল প্রাণিদিগের পালন দ্বারা সুখ সম্পাদন করা উচিত ॥ ২ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    অদি॑ত্যৈ॒ ব্যুন্দ॑নমসি॒ বিষ্ণো॑ স্তু॒পো᳕ऽসূ্যর্ণ॑ম্রদসং ত্বা স্তৃণামি স্বাস॒স্থাং দে॒বেভ্যো॒ ভুব॑পতয়ে॒ স্বাহা॒ ভুবন॑পতয়ে॒ স্বাহা॑ ভূ॒তানাং॒ পত॑য়ে॒ স্বাহা॑ ॥ ২ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    অদিত্যা ইত্যস্য ঋষিঃ স এব । য়জ্ঞো দেবতা । স্বরাড্জগতী ছন্দঃ ।
    নিষাদঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top