अथर्ववेद - काण्ड 13/ सूक्त 1/ मन्त्र 1
ऋषि: - ब्रह्मा
देवता - अध्यात्मम्, रोहितः, आदित्यः
छन्दः - त्रिष्टुप्
सूक्तम् - अध्यात्म प्रकरण सूक्त
उ॒देहि॑ वाजि॒न्यो अ॒प्स्वन्तरि॒दं रा॒ष्ट्रं प्र वि॑श सू॒नृता॑वत्। यो रोहि॑तो॒ विश्व॑मि॒दं ज॒जान॒ स त्वा॑ रा॒ष्ट्राय॒ सुभृ॑तं बिभर्तु ॥
स्वर सहित पद पाठउ॒त्ऽएहि॑ । वा॒जि॒न् । य: । अ॒प्ऽसु । अ॒न्त:। इ॒दम् । रा॒ष्ट्रम् । प्र । वि॒श॒ । सू॒नृता॑ऽवत् । य: । रोहि॑त: । विश्व॑म् । इ॒दम् । ज॒जान॑ । स: । त्वा॒ । रा॒ष्ट्राय॑ । सुऽभृ॑तम् । बि॒भ॒र्तु॒ ॥१.१॥
स्वर रहित मन्त्र
उदेहि वाजिन्यो अप्स्वन्तरिदं राष्ट्रं प्र विश सूनृतावत्। यो रोहितो विश्वमिदं जजान स त्वा राष्ट्राय सुभृतं बिभर्तु ॥
स्वर रहित पद पाठउत्ऽएहि । वाजिन् । य: । अप्ऽसु । अन्त:। इदम् । राष्ट्रम् । प्र । विश । सूनृताऽवत् । य: । रोहित: । विश्वम् । इदम् । जजान । स: । त्वा । राष्ट्राय । सुऽभृतम् । बिभर्तु ॥१.१॥
अथर्ववेद - काण्ड » 13; सूक्त » 1; मन्त्र » 1
विषय - जीवात्मा और परमात्मा का उपदेश।
पदार्थ -
(वाजिन्) हे बलवान् ! [सेनापति] (उदेहि) ऊँचा हो, (सूनृतावत्) सुनीत से युक्त (इदम्) इस (राष्ट्रम्) राज्य में (प्रविश) प्रवेश कर। (यः) जो (रोहितः) सबका उत्पन्न करनेवाला [परमेश्वर] (अप्सु अन्तः) प्रजाओं के भीतर है, और (यः) जिस [परमेश्वर] ने (इदम्) यह (विश्वम्) विश्व [जगत्] (जजान) उत्पन्न किया है, (सः) वह [परमेश्वर] (सुभृतम्) बड़े पोषण करनेवाले (त्वा) तुझको (राष्ट्राय) राज्य करने के लिये (बिभर्त्तु) धारण करे ॥१॥
भावार्थ -
जिस पराक्रमी धर्मात्मा राजा को प्रजागण स्वीकार करें, वह राज्यकार्य्य ग्रहण करके सर्वव्यापक, सर्वजनक, सर्वपोषक परमात्मा के आश्रय से अपना बल बढ़ावे और प्रजा का पालन करे ॥१॥
टिप्पणी -
१−(उदेहि) उद्गच्छ (वाजिन्) अ० ४।४।२। हे बलवन् सेनापते (यः) परमेश्वरः (अप्सु) प्रजासु। आपः= आप्ताः प्रजाः-दयानन्दभाष्ये यजु० ६।२७। (अन्तः) मध्ये (इदम्) दृश्यमानम् (राष्ट्रम्) राज्यम् (सूनृतावत्) अ० ७।६०।६। सुनीतियुक्तम् (यः) (रोहितः) रुहे रश्च लो वा। उ० ३।९४। रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च-इतन्। उद्भावकः। सर्वोत्पादकः परमेश्वरः (विश्वम्) जगत् (इदम्) दृश्यमानम् (जजान) उत्पादयामास (सः) परमेश्वरः (त्वा) राजानम् (राष्ट्राय) राज्यकरणाय (सुभृतम्) बिभर्तेः क्विप्। यथारीति भर्त्तारं पोषकं (बिभर्तु) धारयतु ॥