टिप्पणी -
भरतस्वामीच्या भाष्याचा हा आशय आहे - अथर्वाने (मूर्ध्न:) धारक, (विश्वस्य वाघत:) सर्वांचा निर्वाहक (पुष्करात्) अंतरिक्षाद्वारे अथवा कमलपत्राद्वारे अग्नीला मंथन करून काढले.
सायणचा अर्थ - (अग्ने) हे अग्ने) हे अग्नी! (अथर्वा) अथर्वा नावाच्या ऋषीने (मूर्ध्न:) मूर्धाप्रमाणे धारक (विश्वस्य) सर्व जगाचा (वाघत:) वाहक (पुष्करात अधि) पुष्करपर्ण अर्थात् कमलपत्रावर (त्वाम्) तुझे (निरमन्थत) अरणीतून उत्पन्न केले. येथेही पुष्करपर्ण खरोखर कमलपत्र नाही, तर यज्ञवेदीचे आकाश आहे व अथर्वा स्थिर चित्ताने यज्ञ करणारा यजमान आहे जो यज्ञकुंडात अरणीनी अग्नी उत्पन्न करतो, हे तात्पर्य जाणावे. उव्वटने य. ११/३२ च्या भाष्यात जलच पुष्कर आहे.
प्राण अथर्वा आहे श. ४/२/२/२ हे शतपथ ब्राह्मणाचे प्रमाण दर्शवून मंत्रार्थ केलेला आहे. - हे अग्नी तुला (पुष्करात्) जलातून (अथर्वा) सतत गतिमान प्राणाने (निरमन्थत) मंथन करून उत्पन्न केलेले आहे, हाच अर्थ महीधरला अभिप्रेत आहे. येथे प्राण अर्थात् प्राणवान मनुष्य जल अर्थात मेघात स्थित असलेले जल व अग्नी अर्थात् विद्युत हे जाणले पाहिजे किंवा शरीरस्थ प्राण खान-पान झाल्यानंतर रसांद्वारे जीवनाग्नी उत्पन्न करतो, हे तात्पर्य समजले पाहिजे. महीधरने दुसरा वैकल्पिक अर्थ पुष्करपर्ण (कमलपत्र) च्या वर अग्नीचे मंथन असेच केलेले आहे. भाष्यकारांनी तात्पर्य प्रकाशित केल्याशिवायच या कथा लिहिलेल्या आहेत, ज्यामुळे भ्रम पसरलेला आहे. वास्तविक अथर्वा नावाच्या कुण्या ऋषीचा इतिहास या मंत्रात नाही. कारण वेदमंत्र ईश्वरप्रोक्त आहेत व सृष्टीच्या आरंभी प्रादुर्भूत झालेले आहेत. नंतरच्या ऋषी इत्यादींच्या कार्यकलापाचे पूर्ववर्ती वेदात वर्णन असू शकत नाही ॥९॥