शब्दार्थ -
या मंत्राचे तीन विषयांपर अर्थ आहेत. प्रथम अर्थ (यज्ञपर) - हे (इन्द्र) गोपालक यजमान, (ऋतस्य) यज्ञाता (पिप्युषी) वाढविणाऱ्या (इमा) या ज्या (ते) तुझ्या (पृश्वयः) यज्ञासाठी उपयोगी (वस्तू प्रदान करणाऱ्या) विविध रंगांच्या गायी आहेत, त्या (घृतम्) तूप आणि (एनाम् उपशिरम्) हे दूध आदी पदार्थ (दुहते) आम्हाला देतात. ।। द्वितीय अर्थ - (अध्यात्मपर) - हे (इन्द्र) जीवात्मा, (ऋतस्य) सत्य (रूप दूध) (पिप्यूषीः) पाजविणाऱ्या (इमाः) या (पृश्वयः) वेद माता (ते) तुझ्याकरिता (घृतम्) तेजरूप घृत अर्थात ब्रह्मर्यवर्चस् नाम तेज व (एनाम्) (आशिरम्) हे परिपक्व आयु, प्राण, प्रजा, पशू, कीर्ती, विद्या आदी रूप दूध (दुहते) प्रदान करतात. ।। तृतीय अर्थ - (वृष्टिपर) - हे (इन्द्र) परमात्मा, (इमाः) हृी तुम्ही निर्माण केलेली (प्रशनय) रंगी-बेरंगी मेघमाला (आशिरम्) सूर्याच्या उष्णतेमुळे वाष्यरूप झालेले (घृतम्) जल (दुहते) आम्हाला देते आणि (एनाम्) ही भूमी (ऋतस्य) वृष्टिजल (पिप्युषीः) देणारी होते. ।। ३।।

भावार्थ - ज्याप्रमाणे यजमानाच्या गायी यज्ञासाठी घृत, दुग्ध आदी पदार्थ आम्हास देतात, तसेच जसे मेघमंडळ कृषीकरिता वृष्टिजल देते, त्याचप्रमाणे वेदमाता जीवात्म्यासाठी ब्रह्मतेज रूप घृत आणि आयु, प्राण आदी रूप दूध प्रदान करते. ।। ३।।

इस भाष्य को एडिट करें