शब्दार्थ -
प्रथम अर्थ (अध्यात्म व अधिदैवतपर) - या ऋचेची देवता इन्द्र असल्यामुळे येथे इंद्राला संबोधून म्हटेल आहे, असे जाणावे. हे (इन्द्र) परमेश्वर्यशाली परमेश्वर, आपल्या कृपेने (मित्रस्य) अकाल - मृत्यूपासून रक्षण करणाऱ्या वायूचे आणि जीवात्म्याचे (संरक्षण आम्हास प्राप्त व्हावे, अशी आम्ही कामना करीत आहोत) तसेच (अर्यम्णः) आपल्या आकर्षण शक्तीद्वारे पृथ्वी आदी लोकांवर नियंत्रण करणाऱ्या सूर्याचे व इंद्रियांना नियंत्रणात ठेवणाऱ्या मनाचे आणि (वरुणस्य) आच्छादन करणाऱ्या मेघाचे व प्राणशक्तीचे म्हणजे एकूण या (त्रीणाम्) तिघांचे (महि) थोर आणि (घुक्षम्) तेज देणारे तसेच (दुराधर्षम्) दुर्जेय वा दुष्यराजेय (अवः) संरक्षण वा सुरक्षा आम्हा उपासकांना (अस्तु) प्राप्त व्हावे (अशी आम्ही कामना करतो.)।। द्वितीय अर्थ - (राष्ट्रपर) - हे (इन्द्र) प्रजेचे दुःख दूर करणारे व प्रजाजनांना सुख प्रदान करणारे राजा, आपल्या उत्तम व्यवस्थेखाली (मित्रस्य) सर्वांचे मित्र असलेल्या शिक्षा ध्यक्षाचे (शिक्षामंत्री) चे आणि (णर्यम्णः) सज्जनांशी व दुर्जनांशी यथोचित रीतीने वागणाऱ्या न्यायमंत्राचे तसेच (वरुणस्य) पाश, व्यूह, शस्त्रास्त्र आदींनी सुसज्जित, धनुर्वेदतज्ज्ञ निपुण सेनाध्यक्षांचे म्हणजे एकूण या (त्रीणाम्) तिघांचे (महि) महान (घुक्षम्) राजनीतीच्या प्रकाशाने शोभायमान आणि (दुराधर्षम्) दुष्यराजय (अवः) संरक्षण वा सुरक्षा आम्हा प्रजाजनांना (अस्तु) नेहमी प्राप्त असावी (असी आम्ही कामना करतो) ।। ८।।

भावार्थ - (उपासक / प्रजानन म्हणतात) - आमचे शरीर, मन, आत्मा, बुद्धी, प्राण आदी तसेच बाह्य प्रदेशात असलेले, सूर्य, पवन, मेघआदी नैसर्गिक शक्ती, हे सर्व परमेश्वराच्या नियंत्रणातील पदार्थ आम्हासाठी सुरक्षा देणारे ठरोत आणि राजाच्या आधिपत्याखाली असलेले मंत्री व अन्य राज्याधिकारी हे सर्वजण आम्हा प्रजाजनांसाठी संरक्षण देणारे असावेत की ज्या सुरक्षेमुळे आम्ही आपल्या उत्कर्षासाठी यत्न करीत समस्त प्रेय आणि श्रेय मार्गावर योग्य रीतीने वाटचाल करू शकू. ।। ८।।

इस भाष्य को एडिट करें