English
Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 457
ऋषिः - गृत्समदः शौनकः
देवता - इन्द्रः
छन्दः - अष्टिः
स्वरः - मध्यमः
काण्ड नाम - ऐन्द्रं काण्डम्
0
त्रि꣡क꣢द्रुकेषु महि꣣षो꣡ यवा꣢꣯शिरं तुविशु꣣ष्म꣢स्तृ꣣म्प꣡त्सोम꣢꣯मपिब꣣द्वि꣡ष्णु꣢ना सु꣣तं꣡ य꣢थाव꣣श꣢म् । स꣡ ईं꣢ ममाद꣣ म꣢हि꣣ क꣢र्म꣣ क꣡र्त्त꣢वे म꣣हा꣢मु꣣रु꣡ꣳ सैन꣢꣯ꣳ सश्चद्दे꣣वो꣢ दे꣣व꣢ꣳ स꣣त्य꣡ इन्दुः꣢꣯ स꣣त्य꣡मिन्द्र꣢꣯म् ॥४५७॥
स्वर सहित पद पाठत्रि꣡क꣢꣯द्रुकेषु । त्रि । क꣣द्रुकेषु । महिषः꣢ । य꣡वा꣢꣯शिरम् । य꣡व꣢꣯ । आ꣣शिरम् । तुविशुष्मः꣢ । तु꣣वि । शुष्मः꣢ । तृ꣣म्प꣢त् । सो꣡म꣢꣯म् । अ꣣पिबत् । वि꣡ष्णु꣢꣯ना । सु꣣त꣢म् । य꣣थावश꣢म् । य꣣था । वश꣢म् । सः । ई꣣म् । ममाद । म꣡हि꣢꣯ । क꣡र्म꣢꣯ । क꣡र्त्त꣢꣯वे । म꣣हा꣢म् । उ꣣रु꣢म् । स । ए꣣नम् । सश्चत् । देवः꣢ । दे꣣व꣢म् । स꣣त्यः꣢ । इ꣡न्दुः꣢꣯ । स꣣त्य꣢म् । इ꣡न्द्र꣢꣯म् ॥४५७॥
स्वर रहित मन्त्र
त्रिकद्रुकेषु महिषो यवाशिरं तुविशुष्मस्तृम्पत्सोममपिबद्विष्णुना सुतं यथावशम् । स ईं ममाद महि कर्म कर्त्तवे महामुरुꣳ सैनꣳ सश्चद्देवो देवꣳ सत्य इन्दुः सत्यमिन्द्रम् ॥४५७॥
स्वर रहित पद पाठ
त्रिकद्रुकेषु । त्रि । कद्रुकेषु । महिषः । यवाशिरम् । यव । आशिरम् । तुविशुष्मः । तुवि । शुष्मः । तृम्पत् । सोमम् । अपिबत् । विष्णुना । सुतम् । यथावशम् । यथा । वशम् । सः । ईम् । ममाद । महि । कर्म । कर्त्तवे । महाम् । उरुम् । स । एनम् । सश्चत् । देवः । देवम् । सत्यः । इन्दुः । सत्यम् । इन्द्रम् ॥४५७॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 457
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 5; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » 3; मन्त्र » 1
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 4; खण्ड » 12;
Acknowledgment
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 5; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » 3; मन्त्र » 1
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 4; खण्ड » 12;
Acknowledgment
विषय - पहिल्या मंत्रात सूर्य, चंद्रविषयी वर्णन, नंतर गुरूकडून ज्ञान रथरूप सोम पानाविषयी कथन -
शब्दार्थ -
(प्रथम अर्थ) (सूर्य चंद्र पक्ष) (त्रिकद्रुकेषु) वायू, विद्युत व मेघ या तीन पदार्थांनी व्यापलेल्या अंतरिक्षात तो (महिषः) महान (तुवि शुष्मः) अत्यंत शक्तिमान सूर्यरूप इन्द्र( यवाशिरम्) संयुक्त वियुक्त होणाऱ्या सूर्यकिरणांनी पूर्णत्व प्राप्त करणाऱ्या (सोमम्) चंद्राला (तृम्पत्) तृप्ती प्रदान करतो. (सूर्याची किरणे कधी चंद्राचा एका भागावर तर कधी दुसऱ्या भागावर क्रमाक्रमाने पडतात, म्हणून त्या किरणांना संयुक्त विमुक्त होणाऱ्या असे म्हटले आहे) नंतर चन्द्रमा (विष्णुवा) त्या व्याप्तिमान सूर्याद्वारे (सुतम्) उत्पन्न केलेल्या किरम समूहाला (यथावशम्) यथेच्छ (अपिवत्) पितो. (सः) चंद्रात प्रविष्ट तो किरण समूह (ईम्) या चंद्राला (महि) महान (कर्म) प्राण प्रदान, चांद्र- मास निर्माण आदी कार्य (कर्तवे) करण्यासाठी (ममाद) हर्षित करतो. (सः) तो (देवः) प्रकाशमान (सत्यः) सत्य नियमवान (इन्दुः) (एनम्) या (देवम्) प्रकाशक (सत्यम्) सत्य नियम असणाऱ्या (इन्द्रम्) सूर्याचे निरंतर (सश्चत्) सेवन करीत राहतो.।।
द्वितीय अर्थ - (गुरु- शिष्य पक्ष) - (त्रिक द्रुकेषु) ज्ञानकांड, कर्मकांड आणि उपासनाकांड हे तीन सवन (यज्ञ) ज्यात होतात, अशा शिक्षा यज्ञात (तुविशुष्मः) विद्यार्थ्यांचा अतिशय प्रतिभा- शक्तीने संपन्न (महिषः) महान आत्मा (तृम्पत्) तृप्ति लाभ प्राप्त करतो आणि तो विद्यार्थी (विष्णुवा) विशाल विद्यासंपन्न आचार्याने (सुतम्) दिलेल्या (यवशिरम्) कर्माने परिपक्व झालेल्य (सोमम्) ज्ञान रसाचे (यथावशम्) यथेच्छ (अपिवत्) सेवन करतो (ज्ञान प्राप्त करून त्यानुसार कर्मही करतो) (सः) सेवन केलेला तो ज्ञान रस (महाम्) विद्येमुळे महान वा (उरुम्) विशाल हृष्ट- पुष्ट शरीर असलेल्या (ईम्) या विद्यार्थ्याच्या आत्म्यास (महि) महान (कर्म) समाज सुधार आदी कर्म (कर्तवे) करण्यासाठी (ममाद) आनंदाने प्रवृत्त करतो. (देवः) दिव्यगुण युक्त (सत्यः) सत्य (सः) तो (इन्द्रुः) विद्या रस (देवम्) दिव्य गुणवान (सत्यम्) सत्यप्रिय (इन्द्रम्) आम्त्याला (सक्षत्) निरंतर मिळत राहतो.।। १।।
भावार्थ - विद्यार्थ्याचा आत्मा गुरूपासून ज्ञान-रस पितो आणि त्या ज्ञानाला साजेसे कर्म करण्यास प्रवृत्त होतो. नेमके त्याप्रमाणे की जसे चंद्र सूर्यापासून प्रकाश रस पान करून प्राण प्रदानादी महान कर्मे करतो.।। १।।
विशेष -
या मंत्रात श्लेष अलंकार आहे. ङ्गदेवो देवंफ मघे छेकानुप्रास व ङ्गसत्य सत्यफ मध्ये यमक अलंकार आहे.।। १।।