पदार्थः -
(यद् वा) अपि च, हे (इन्द्र) परमैश्वर्य परमात्मन् वीर राजन् वा ! त्वम् (रुमे) स्तोतरि उपदेशके वा, (रुशमे) हिंसकानां हिंसके, (श्यावके) कर्मयोगिने, (कृपे) दीनदयालौ समर्थे च जने (सचा) सहैव (मादयसे) तृप्तिं प्रयच्छसि। [मद तृप्तियोगे, चुरादिः।] हे (इन्द्र) परमात्मन् राजन् वा ! (ब्रह्मवाहसः) स्तुतिवाहकाः ज्ञानवाहकाः वा (कण्वासः) मेधाविनो जनाः (स्तोमेभिः) स्तोत्रैः उद्बोधनगीतैर्वा (त्वा) त्वाम् (आ यच्छन्ति) वशे कुर्वन्ति, त्वम् (आ गहि) अस्मत्सकाशम् आगच्छ ॥२॥ (रुमे) यो रौति शब्दायते स्तौति स रुमः। रु शब्दे, अदादिः। (रुशमे२) रुशन्तीति रुशाः हिंसकाः, यो रुशान् हिंसकान् मिनोति हिनस्ति स रुशमः। रुश हिंसायाम्, तुदादिः। मिनोतिर्हन्तिकर्मा। निघं० २।१९। (श्यावके) यः श्यायते कर्मण्यो भवति स श्यावः। (श्यैङ्) गतौ, भ्वादिः। तस्मादौणादिको वन् प्रत्ययः। श्यावः एव श्यावकः। (कृपे) यः कल्पते समर्थो भवति स कृपः। कृपू सामर्थ्ये, भ्वादिः ॥२॥

भावार्थः - परमेश्वरो नृपतिश्च तेषामेव सहायकौ जायेते ये योगाभ्यासिनः परोपदेष्टारः कर्मशूरा दीनेषु कृपायमाणाः शक्तिमन्तश्च भवन्ति ॥२॥ सायणाचार्येणाऽत्र रुप-रुशम-श्यावक-कृप नामकाश्चत्वारो नृपाः, कण्वासः इत्यनेन च कण्वगोत्रा ऋषयः स्वीकृताः। तदसमञ्जसं, सृष्ट्यादौ प्रादुर्भूतेषु वेदेषु परवर्तिनामैतिहासिकपुरुषाणा- मुल्लेखासंभवात् ॥

इस भाष्य को एडिट करें