पदार्थः -
(इदम्) एतत् (ज्योतिषाम्) अग्निविद्युदादीनां मध्ये (श्रेष्ठम्) प्रशस्यतमम् (ज्योतिः) उषाः (आगात्) आगमत्। (चित्रः) अद्भुतः (विभ्वा) विभुः। [अत्र ‘सुपां सुलुक्०’ अ० ७।१।३९ इति विभक्तेराकारादेशः।] (प्रकेतः) प्रकाशः (अजनिष्ट) उत्पन्नोऽस्ति। (यथा) येन प्रकारेण (प्रसूता) उत्पन्ना एषा उषाः (सवितुः) आदित्यस्य (सवाय) उत्पत्तये भवति (एवा) एवम् (रात्री) निशा। [अत्र ‘रात्रेश्चाजसौ’ अ० ४।१।३९ इति रात्रिशब्दान्ङीप्।] (उषसे) उषसो जन्मार्थम् (योनिम्) अन्तरिक्षम् (आरैक्) अरिचत्। [रिचिर् विरेचने, लुङि ‘इरितो वा’ अ० ३।१।५७ इति च्लेर्वैकल्पिकेऽङि ‘अरिचत्, अरैक्षीत्’ इति प्राप्ते छान्दसश्च्लेर्लुक्] ॥१॥२ यास्काचार्यो मन्त्रमिममेवं व्याख्यातवान्—[इदं श्रेष्ठं ज्योतिषां ज्योतिरागमत्। चित्रं प्रकेतनं प्रज्ञाततमम् अजनिष्ट विभूततमम्। यथा प्रसूता सवितुः प्रसवाय रात्रिरादित्यस्य, एवं रात्र्युषसे योनिमरिचत् स्थानम्। निरु० ६।१९।]। अत्रोपमालङ्कारः स्वभावोक्तिश्च। ‘ज्योति’ इत्यस्यावृत्तौ यमकम्, ‘सवि, सवा’ इत्यत्र छेकानुप्रासः। प्राकृतिक्या उषसो वर्णनेनाध्यात्मिक्युषा व्यज्यते ॥१॥

भावार्थः - यथा रात्र्यन्धकारं समाप्य ज्योतिष्मत्युषा गगने प्रादुर्भवति ज्योतिष्मत्तरं सूर्यं चाविर्भावयति तथैवाविद्याया गाढं तमो विच्छिद्य ज्योतिष्मत्यध्यात्मप्रभा प्रादुर्भूय ज्योतिष्मत्तमां परमात्मप्रभां प्रकटयति ॥१॥

इस भाष्य को एडिट करें