English
Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 457
ऋषिः - गृत्समदः शौनकः
देवता - इन्द्रः
छन्दः - अष्टिः
स्वरः - मध्यमः
काण्ड नाम - ऐन्द्रं काण्डम्
4
त्रि꣡क꣢द्रुकेषु महि꣣षो꣡ यवा꣢꣯शिरं तुविशु꣣ष्म꣢स्तृ꣣म्प꣡त्सोम꣢꣯मपिब꣣द्वि꣡ष्णु꣢ना सु꣣तं꣡ य꣢थाव꣣श꣢म् । स꣡ ईं꣢ ममाद꣣ म꣢हि꣣ क꣢र्म꣣ क꣡र्त्त꣢वे म꣣हा꣢मु꣣रु꣡ꣳ सैन꣢꣯ꣳ सश्चद्दे꣣वो꣢ दे꣣व꣢ꣳ स꣣त्य꣡ इन्दुः꣢꣯ स꣣त्य꣡मिन्द्र꣢꣯म् ॥४५७॥
स्वर सहित पद पाठत्रि꣡क꣢꣯द्रुकेषु । त्रि । क꣣द्रुकेषु । महिषः꣢ । य꣡वा꣢꣯शिरम् । य꣡व꣢꣯ । आ꣣शिरम् । तुविशुष्मः꣢ । तु꣣वि । शुष्मः꣢ । तृ꣣म्प꣢त् । सो꣡म꣢꣯म् । अ꣣पिबत् । वि꣡ष्णु꣢꣯ना । सु꣣त꣢म् । य꣣थावश꣢म् । य꣣था । वश꣢म् । सः । ई꣣म् । ममाद । म꣡हि꣢꣯ । क꣡र्म꣢꣯ । क꣡र्त्त꣢꣯वे । म꣣हा꣢म् । उ꣣रु꣢म् । स । ए꣣नम् । सश्चत् । देवः꣢ । दे꣣व꣢म् । स꣣त्यः꣢ । इ꣡न्दुः꣢꣯ । स꣣त्य꣢म् । इ꣡न्द्र꣢꣯म् ॥४५७॥
स्वर रहित मन्त्र
त्रिकद्रुकेषु महिषो यवाशिरं तुविशुष्मस्तृम्पत्सोममपिबद्विष्णुना सुतं यथावशम् । स ईं ममाद महि कर्म कर्त्तवे महामुरुꣳ सैनꣳ सश्चद्देवो देवꣳ सत्य इन्दुः सत्यमिन्द्रम् ॥४५७॥
स्वर रहित पद पाठ
त्रिकद्रुकेषु । त्रि । कद्रुकेषु । महिषः । यवाशिरम् । यव । आशिरम् । तुविशुष्मः । तुवि । शुष्मः । तृम्पत् । सोमम् । अपिबत् । विष्णुना । सुतम् । यथावशम् । यथा । वशम् । सः । ईम् । ममाद । महि । कर्म । कर्त्तवे । महाम् । उरुम् । स । एनम् । सश्चत् । देवः । देवम् । सत्यः । इन्दुः । सत्यम् । इन्द्रम् ॥४५७॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 457
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 5; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » 3; मन्त्र » 1
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 4; खण्ड » 12;
Acknowledgment
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 5; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » 3; मन्त्र » 1
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 4; खण्ड » 12;
Acknowledgment
पदार्थ -
(त्रिकद्रुकेषु) तीनों—परम मध्यम अवम पृथिवियों में “इयं पृथिवी वै कद्रूः” [तै॰ सं॰ ६.१.६.१] “परमस्यां पृथिव्यां मध्यमस्यामवमस्यामुत” [ऋ॰ १.१०८.१०] लोकत्रय में—त्रिलोकी में (महिषः) महान् इन्द्र परमात्मा “महिषो महन्नाम” [निघं॰ ३.३] (तुविशुष्मः) बहुत बलवान् “तुवि बहुनाम” [निघं॰ ३.१] “शुष्मं बलनाम” [निघं॰ २.९] (विष्णुना यथावशं सुतम्) ओज से—आत्मभाव से यथाश्रद्ध—श्रद्धानुसार निष्पादित “ओजो विष्णुः” [काठ॰ २१.१] (यवाशिरम्) पाप द्वेष प्रवृत्ति को पृथक् करने वाली भावनाओं से युक्त “यव यवयास्य दुघा द्वेषांसि” [तै॰ आ॰ ६.९.२] “आशीराश्रयणात्” [निरु॰ ६.८] (सोमम्) उपासनारस को (अपिबत्) पान करता है—स्वीकार करता है (तृम्पत्) तृप्त होता है—कृपा करता है “तृप तृप्तौ” (सः-ईम्) वह परमात्मा (महि कर्म कर्त्तवे) अभीष्ट कर्म—कृपा या सुखप्रदान कर्म करने के लिये “इषित कर्म क्रियते” [तै॰ सं॰ ६.४.६२] (ममाद) प्रसन्न हो जाता है (सः) वह (सत्यः-इन्दुः-देवः) सच्चा या नित्य इन्दुमान्—सोमवान्—उपासनारस वाला “मतुब्लोपश्छान्दसः” देवस्वरूप में आया मुमुक्षु—जीवन्मुक्त बना उपासक (महाम्-उरुम्) महान् अनन्त (एनं सत्यम्-इन्द्रं देवम्) इस सत्यस्वरूप या नित्य ऐश्वर्यवान् परमात्मदेव को (सश्चत्) प्राप्त हो जाता है—समागम करता है “सश्चति गतिकर्मा” [निघं॰ २.१४]।
भावार्थ - लोकत्रय या त्रिलोकी में विराजमान महान् तथा बलवानों से भी बलवान् परमात्मा उपासक के आत्मभाव से निष्पन्न, श्रद्धापूर्वक पापद्वेषविनाशनभावनायुक्त उपासनारस को स्वीकार करता और कृपा एवं सुखप्रदानकर्म करने को प्रसन्न हो जाता है तब यह उपासनारस का समर्पणकर्ता सत्यदेव—मुमुक्षु जीवन्मुक्त बनकर—उस महान् अनन्त नित्य परमात्मदेव को प्राप्त होता है, समागम करता है॥१॥
विशेष - ऋषिः—गृत्समदः (मेधावी हर्षालु उपासक)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—अत्यष्टिः॥<br>
इस भाष्य को एडिट करें