सपदार्थान्वयः -

हे विद्वांसः! यथा ! सवितुः परमेश्वरस्य जगदुत्पादकस्येश्वरस्य प्रसवे=अस्मिन् संसारे उत्पन्नेऽस्मिन् जगति अच्छिद्रेण छिद्ररहितैः [पवित्रेण] शुद्धिकरणहेतुभिः सूर्यस्य प्रत्यक्षलोकस्य रश्मिभिः किरणैः पवित्रे=शुद्धौ पवित्रकरणहेतू प्राणाऽपानगती वैष्णव्यौ=पवनपावकौ यज्ञस्येमौ व्याप्तिकर्त्तारौ पवनपावको तौ स्थः=भवतः, यथा चैतैरग्रेगुवः अग्रे=समुद्रेऽन्तरिक्षे गच्छन्तीति ता अग्रेपुवः प्रथमां पृथिवीस्थसोमौषधिं सेविकाः देवीः दिव्यगुणयुक्ताः आपः जलानि पवित्रा भवेयुस्तथा शुद्धानि द्रव्याण्यग्नौ [नयत=प्रापयत, तथैवाऽहमद्य अस्मिन्नहनि इमं प्रत्यक्ष यज्ञं पूर्वोक्तम् अग्रे नीत्वाऽग्रे सुधातुं शोभना धातवः=शरीरस्था मन आदयः सुवर्णादयो वा यस्य तं यज्ञपतिं वा यज्ञस्यानुष्ठातारं स्वामिनं देवयुवं देवान्=विदुषो दिव्यगुणान्वा यौति=प्राप्नोति प्रापयतीति वा तं यज्ञपतिं यज्ञस्य कामयितारं चोत्पुनामि पवित्रीकरोमि ॥१।१२॥

पदार्थः -

(पवित्रे) पवित्रकरणहेतू प्राणापानगती (स्थः) भवतः। अत्र व्यत्ययः (वैष्णव्यौ) यज्ञस्येमौ व्याप्तिकर्तारौ=पवनपावकौ तौ (सवितुः) जगदुत्पादकस्येश्वरस्य (वः) ताः। अत्र पुरुषव्यत्यय: (प्रसवे) उत्पन्नेऽस्मिन् जगति (उद्) धात्वर्थे। उदित्येतयोः प्रातिलोम्यं प्राह॥निरु०१।३॥ (पुनामि) पवित्रीकरोमि (अच्छिद्रेण) छिद्ररहितैः (पवित्रेण) शुद्धिकरणहेतुभिः (सूर्यस्य) प्रत्यक्षलोकस्य (रश्मिभिः) किरणैः (देवीः) दिव्यगुणयुक्ताः। अत्र सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णादेशः (आपः) जलानि (अग्रेगुवः) अग्रे=समुद्रेऽन्तरिक्षे गच्छन्तीति ताः (अग्रेपुवः) प्रथमां पृथिवीस्थसोमौषधि सेविकाः (अग्रे) पुरःसरत्वे क्रियासंबंधे (इमम्) प्रत्यक्षम् (अद्य) अस्मिन्नहनि (यज्ञम्) पूर्वोक्तम् (नयत) प्रापयत (अग्रे) (यज्ञपतिम्) यज्ञस्यानुष्ठातारं स्वामिनम् (सुधातुम्) शोभना धातवः=शरीरस्था मन-आदयः सुवर्णादयो वा यस्य तम् (यज्ञपतिम्) यज्ञस्य कामयितारम् (देवयुवम्) देवान्=विदुषो दिव्यगुणान्वा यौति=प्राप्नोति प्रापयतीति वा तम्॥ अयं मंत्रः श० १। १। ३। १-७ व्याख्यातः॥१२॥

भावार्थः -

[अच्छिद्रेण [पवित्रेण] सूर्यस्य रश्मिभिः पवित्रे=शुद्धौ वैष्णव्यौ=पवनपावकौ स्थः=भवतः]

अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। ये पदार्थाः संयोगेन विकारं प्राप्नुवन्ति, अग्निना छिन्नाः पृथक्-पृथक् परमाणवो भूत्वा वायौ विहरन्ति, ते शुद्धा भवन्ति।

यथा यज्ञानुष्ठानेन वायुजलानामुत्तमे शुद्धिपुष्टी जायेते, न तथाऽन्येन भवितुमर्हतः, तस्माद्धोमक्रिया- शुद्धैर्वाय्वग्निजलादिभिः शिल्पविद्यया यानानि साधयित्वा कामनासिद्धिं कुर्युः, कारयेयुश्च।

[अग्रेगुवः--प्रग्रेपुवो--आपः]

या आपोऽस्मात्स्थानादुत्थाय समुद्रम्=अन्तरिक्षं गच्छन्ति, ततः पुनः पृथिव्यादिपदार्थानागच्छन्ति

-ताः प्रथमाः संख्यायन्ते, या मेघस्थास्ता द्वितीया इति॥

[अत्र शतपथे मेघविद्यामाह--]

शतपथब्राह्मणे मेघस्य=वृत्रस्य सूर्यलोकस्य च युद्धाख्यायिकयाऽस्य मन्त्रस्य व्याख्याने मेघवि-

द्योक्ता॥१।१२॥

भावार्थ पदार्थः -

अग्रेगुवः=या आपोऽस्मात्स्थानादुत्थाय समुद्रम्=अन्तरिक्षं गच्छन्ति ततः पुनः पृथिव्यादिपदार्थानागच्छन्ति ताः प्रथमाः (आपः)। अग्रेपुवः=या मेघस्थास्ता द्वितीया: (आपः)॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः। अप्सवितारौ=जलम्, ईश्वरः। भुरिगत्यष्टि:। धैवतः॥