सपदार्थान्वयः -

यावग्निवायू यज्ञस्य ज्ञानक्रियाभ्यामनुष्ठेयस्य धुर्य्यौ धुरं=यज्ञस्याऽग्रं मुख्याऽङ्गं वहतस्तौ सुम्ने सुखकारिके उक्ते क्रिये स्थः स्तः, घृताची घृतमुदकमञ्चत इति घृताची अग्निवाय्वोर्धारणाऽऽकर्षणक्रिये स्थो भवत, सर्वं जगत् पातम् रक्षतस्तौ मया सम्यक् प्रयोजितौ सुम्ने-सुखे अत्युत्कृष्टे सुखे मा=मां (माम् ) यज्ञस्याऽनुष्ठातारं धत्तम्-धारयतः ।

यज्ञ ! इज्यते सर्वैर्जनैः स यज्ञ ईश्वरस्तत्सम्बुद्धौ ! क्रियासाध्यो वा नमः नम्रीभावः च ये यथा ते=तव तुभ्यं तस्य वा शिवे कल्याणसाधिके उपसंतिष्ठेते, मे=मम अप्येते तथैव संतिष्ठेताम् ।

तस्माद्यथाऽहं तस्य यज्ञस्य ज्ञानक्रियाभ्यामनुष्ठेयस्य अनुष्ठाने संतिष्ठे तथा त्वमप्यत्र सम्+तिष्ठस्व सुष्ठु साधने स्थिरो भव (संतिष्ठते वा)॥२।१९॥

पदार्थः -

(घृताची) घृतमुदकमंचत इति घृताची अग्निवाय्वोर्धारणकर्षणक्रिये। अत्र पूर्वसवर्णादेशः । धृतमित्युदत्कनामसु पठितम् ॥ निघं० १ । १२ ॥ (स्थः) स्तः । अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः (धुर्यौ) धुरं यज्ञस्याग्रं मुख्याङ्गं वहतस्तौ । अत्र धुरी यङ्ढको' ॥ अ० ४ । ४ । ७७ ॥ इति यत्प्रत्ययः (पातम्) रक्षतः (सुम्ने) सुखकारिके उक्ते क्रिये । सुम्नमिति सुखनामसु पठितम् ॥ निघं० ३।६॥ (स्थः) भवतः (सुम्ने) अत्युत्कृष्टे सुखे (मा) मां यज्ञानुष्ठातारम् (धत्तम्) धारयतः । (यज्ञ) इज्यते सर्वैर्जनैः स यज्ञ ईश्वरस्तत्सम्बुद्धौ, क्रियासाध्यो वा अत्रान्त्ये पक्षे सुपां सुलुगिति सोर्लुक् (नमः) नम्रीभावार्थे (च) समुच्चये (ते) तुभ्यं तस्य वा (उप) समीप्ये क्रियायोगे । उपेत्युपजनं प्राह ॥ निरु० १ ॥ ३ ॥ (च) पश्चादर्थे (यजस्य) ज्ञानाक्रियाभ्यामनुष्ठेयस्य (शिवे) कल्याणसाधिके ॥ सर्वनिधृष्व० उ० ॥ १। १५१ ॥ इत्ययं सिद्धः (संतिष्ठस्व) संतिष्ठते । अत्र लडर्थे लोट् (स्विष्टे) शोभनमिष्टं याभ्यां ते (मे) मम (संतिष्ठस्व) सुष्ठुसाधने स्थिरो भव, संतिष्ठते वा ॥ अयं मंत्रः श० १। ८ । ३ । २७ व्याख्यातः ॥ १९ ॥

भावार्थः -

[यावग्निवायू घृताची, सर्वं जगत् पातं=रक्षतः, सुम्ने, यज्ञस्य धुर्य्यौ.....सुम्ने  मा=मां धत्तम्...शिख उपसंतिष्ठेते]

अत्र लुप्तोपमालङ्कारः ॥ ईश्वरोऽभिवदति--हे मनुष्या ! यूयमेतयो रसच्छेदकधारकयोर्जगत्पालनहेत्वोः, सुखकारिणोः, क्रियाकाण्डस्य निमित्तयोरूर्ध्वतिर्यग्गमनशीलयोरग्नि- वाय्वोः सकाशात् कार्याणि साधित्वा' सुखेषु संस्थितिं कुरुत।

[यज्ञो नमश्च]

यथाऽहं यज्ञमनुष्ठाय [स्विष्टे]=सुखे शोभनमिष्टं याभ्यां ते संतिष्ठे तथा त्वमपि तत्र संतिष्ठस्व सुष्ठु साधने स्थिरो भव (संतिष्ठते वा) ॥ २ । १९ ॥

१. साधयित्वा ।

महायज्ञापालनं मां च सततं नमस्कुरुत ।

[मन्त्रसंगतिमाह-]

पूर्वमन्त्रोक्तैरुपकारैः परमं सुखं भवतीत्यनेनोक्तमिति ॥२।१९॥

भावार्थ पदार्थः -

घृताची=रसच्छेदकधारक (अग्निवायू) सुम्ने=सुखकारिणौ। यज्ञस्य=क्रियाकाण्डस्य ।

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । अग्निवायू । भुरिक् पंक्तिः। पंचमः ॥