पदार्थः -

(अत्र) अस्माकं सत्कारसंयुक्ते व्यवहारे स्थाने वा (पितरः) पान्ति पालयन्ति सद्विद्याशिक्षाभ्यां ये ते तत्संबुद्धौ (मादयध्वम्) हर्षयध्वम् (यथाभागम्) भागमनतिक्रम्य कुर्वन्तीति यथाभागम् (आ) समन्तात् (वृषायध्वम्) आनन्दसेक्तारो वृषा इवाचरत । कर्तुः क्यङ् सलोपश्च ॥ अ० ३ । १ । ११ ।अनेन क्यङ् प्रत्ययः (अमीमदन्त) आनन्दयतास्यमान् मोदयत विद्यां ज्ञापयत वा (पितरः) विद्वांसो विद्यादानेन रक्षका: (यथाभागम् ) भागं भागं प्रतीति यथाभागम् । अत्र वीप्सार्थे प्रतिः । (आ) आभि- मुख्यतया (अवृषायिषत) विद्याधर्मशिक्षया हर्षकारका भवत । लोडर्थे लुङ् ॥ अयं मंत्रः श० २ | ४ | २ | २०-२२ व्याख्यातः ॥ ३१ ॥

सपदार्थान्वयः- हे पितरः! पान्ति=पालयन्ति सद्विद्याशिक्षाभ्यां ये ते, तत्सम्बुद्धौ, यूयमत्र अस्माकं सत्कार-संयुक्ते व्यवहारे, स्थाने वा यथाभागं भागमनतिक्रम्य कुर्वन्तीति यथाभागम् अ+वृषायध्वं समन्तादानन्दसेक्तारो वृषा इवाऽऽचरत ।

[पितर:!] विद्वांसो विद्यादानेन रक्षकाः ! मादयध्वं हर्षयध्वम्, अस्मान् यथाभागं भाग भागं प्रतीति यथाभागम् आ+अवृधायिषत आभिमुख्यतया विद्या-धर्म-शिक्षया हर्षकारका भवत, अमीमदन्त अस्मान् हर्षयत आनन्दयतास्मान् मोदयत विद्यां ज्ञापयत वा ॥ २ । ३१ ॥

भावार्थः -

ईश्वरं आज्ञापयति-मातापित्रादीन् विदुषोऽध्यापकान्, धार्मिकान् पितॄन् समीपस्थानागच्छतश्च दृष्ट्वैवं वाच्यं, सेवनं च कार्यम्—

[ हे पितरः! यूयमत्र यथाभागमावृषायध्वम्]

हे अस्मत्पितरो ! यूयं स्वागतमागच्छतास्मद्विषये, यथायोग्यान् भोगानासनादींश्चेमानस्मद्दत्तान् स्वीकृत्य सुखयत, यद्यदावश्यकं युष्माकमिष्टं वस्त्वस्माभिरानेतुं योग्यं तदाज्ञापयत । !

[पितरः! मादयध्वमस्मान् यथाभागमावृषायिषत, अमीमदन्त=अस्मान् हर्षयत]

एवमत्राऽस्माभिः साकृताः सन्तो भवन्तः प्रश्नोत्तरविधानेनाऽस्मान् स्थूलसूक्ष्मविद्याधर्मोपदेशेन यथावद् वर्द्धयन्तु। युष्मद्वर्द्धिता वयं नित्यं सत्क्रियाः कृत्वाऽन्यैः कारयित्वा च सर्वेषां प्राणिनां सुखविद्योन्नतीः नित्यं कुर्यामेति ॥ २ ॥ ३१ ॥

भावार्थ पदार्थः -

पितरः=मातापित्रादयः, विद्वांसोऽध्यापकाः । यथाभागम्=यथायोग्यंभोगम् ।

विशेषः -

वामदेवः । पितरः=विद्वांसः । मध्यमः ॥वामदेवः । पितरः=विद्वांसः । मध्यमः ॥