English
यजुर्वेद - अध्याय 3/ मन्त्र 16
अ॒स्य प्र॒त्नामनु॒ द्युत॑ꣳ शु॒क्रं दु॑दुह्रे॒ऽअह्र॑यः। पयः॑ सहस्र॒सामृषि॑म्॥१६॥
स्वर सहित पद पाठअ॒स्य। प्र॒त्नाम्। अनु॑। द्युत॑म्। शु॒क्रम्। दु॒दु॒ह्रे॒। अह्र॑यः। पयः॑। स॒ह॒स्र॒सामिति॑ सहस्र॒ऽसाम्। ऋषि॑म् ॥१६॥
स्वर रहित मन्त्र
अस्य प्रत्नामनु द्युतँ शुक्रन्दुदुह्रेऽअह्रयः । पयः सहस्रसामृषिम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
अस्य। प्रत्नाम्। अनु। द्युतम्। शुक्रम्। दुदुह्रे। अह्रयः। पयः। सहस्रसामिति सहस्रऽसाम्। ऋषिम्॥१६॥
विषयः - पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ॥
सपदार्थान्वयः -
अह्रयः=विद्वांसः अह्नवन्ति=व्याप्नुवन्ति सर्वा विद्या ये ते विद्वांसः अस्य=अग्नेः सहस्रसां या सहस्राण्यसंख्यातानि कार्याणि सनोति ताम् ऋषिं कार्यसिद्धिप्राप्तिहेतुं प्रत्नाम् अनादिवर्तमानां पुराणीमनादिस्वरूपेण नित्यां द्युतं कारणस्थां दीप्तिं ज्ञात्वा शुक्रं शुद्धं कार्यकरं साधनं पयः जलं च अनुदुदुह्रे=प्रपूरयन्ति (पश्चात् प्रपूरयन्ति) ।। ३ । १६ ।।
[अह्नयः=विद्वांसोऽस्याग्ने: ......प्रत्नां द्युतं ज्ञात्वा शुक्रं पयश्चानुदुदुह्ने]
पदार्थः -
(अस्य) अग्नेः (प्रत्नाम्) अनादिवर्त्तमानां पुराणीमनादिस्वरूपेण नित्याम् । प्रत्नमिति पुराणनामसु पठितम् ।।निघं॰ ३ ।२७ ।।(अनु) पश्चादर्थे (द्युतम्) कारणस्थां दीप्तिम् । अत्र द्युतदीप्तावित्यस्मात् क्विप् प्रत्ययः (शुक्रम्) शुद्धं कार्यकरं साधनम् (दुदुह्रे) प्रपूरयन्ति । अत्र वर्तमाने लिट् । इरयोरे ॥ अ० ६ । ४ । ७६ ॥अनेनेरेजित्यस्य स्थाने रे आदेश: (अह्नयः) अह्नवन्ति=व्याप्नुवन्ति सर्वा विद्या ये ते विद्वांसः । अत्राऽहव्याप्तावित्यस्माद्बाहुलकेनौणादिकः क्रिः प्रत्ययः महीधरेणायं ह्री लज्जायामित्यस्य प्रयोगोऽशुद्ध एव व्याख्यात इति (पयः) जलम् । पय इत्युदकनामसु पठितम् ॥ निघं॰ १ ।१२ ॥ (सहस्रसाम्) या सहस्त्राण्यसंख्यातानि कार्याणि सनोति ताम् (ऋषिम् ) कार्यसिद्धिप्राप्तिहेतुम् । अत्रेगुपधात्कित् ॥ उ० ४ ।१२० । अनेन ऋषी गतावित्यस्माद्धातोरिन्प्रत्ययः ॥ अयं मंत्रः शत० २ । ३ । २ । १५ व्याख्यातः ।। १६ ।।
भावार्थः -
मनुष्यैर्यथाग्नेस्स्वगुणसहितस्य कारणरूपेणानादित्वेन नित्यत्वं विज्ञेयमस्ति, तथैवान्येषामपि जगत्स्थानां कार्यद्रव्याणां कारणरूपेणानादित्वं वेदितव्यम् ।
[तात्पर्यमाह--]
एतद्विदित्वैतानग्न्यादीन् पदार्थान् कार्येषूपकृत्य सर्वे व्यवहारा: संसाधनीया इति ॥ ३ । १६ ।।
विशेषः -
अवत्सारः। अग्निः=[भौतिक अग्नि ] ।गायत्री ।षड्जः ।।
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal