English
यजुर्वेद - अध्याय 8/ मन्त्र 46
ऋषिः - शास ऋषिः
देवता - विश्वकर्मेन्द्रो देवता
छन्दः - निचृत् आर्षी त्रिष्टुप्,विराट आर्षी अनुष्टुप्,
स्वरः - धैवतः, गान्धारः
0
विश्व॑कर्मन् ह॒विषा॒ वर्ध॑नेन त्रा॒तार॒मिन्द्र॑मकृणोरव॒ध्यम्। तस्मै॒ विशः॒ सम॑नमन्त पू॒र्वीर॒यमुग्रो वि॒हव्यो॒ यथास॑त्। उ॒प॒या॒मगृ॑हीतो॒ऽसीन्द्रा॑य त्वा विश्व॒क॑र्मणऽए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा वि॒श्वक॑र्मणे॥४६॥
स्वर सहित पद पाठविश्व॑कर्म॒न्निति॒ विश्व॑ऽकर्मन्। ह॒विषा॑। वर्द्ध॑नेन। त्रा॒तार॑म्। इन्द्र॑म्। अ॒कृ॒णोः॒। अ॒व॒ध्यम्। तस्मै॑। विशः॑। सम्। अ॒न॒म॒न्त॒। पू॒र्वीः। अ॒यम्। उ॒ग्रः। वि॒हव्य॒ इति॑ वि॒ऽहव्यः॑। यथा॑। अस॑त्। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। इन्द्रा॑य। त्वा॒। वि॒श्वक॑र्मण॒ इति॑ वि॒श्वऽक॑र्मणे। ए॒षः। ते॒। योनिः॑। इन्द्रा॑य। त्वा॒। वि॒श्वक॑र्मण॒ इति॑ वि॒श्वऽक॑र्मणे ॥४६॥
स्वर रहित मन्त्र
विश्वकर्मन्हविषा वर्धनेन त्रातारमिन्द्रमकृणोरवध्यम् । तस्मै विशः समनमन्त पूर्वीरयमुग्रो विहव्यो यथासत् । उपयामगृहीतो सीन्द्राय त्वा विश्वकर्मणे ऽएष ते योनिरिन्द्राय त्वा विश्वकर्मणे ॥
स्वर रहित पद पाठ
विश्वकर्मन्निति विश्वऽकर्मन्। हविषा। वर्द्धनेन। त्रातारम्। इन्द्रम्। अकृणोः। अवध्यम्। तस्मै। विशः। सम्। अनमन्त। पूर्वीः। अयम्। उग्रः। विहव्य इति विऽहव्यः। यथा। असत्। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। इन्द्राय। त्वा। विश्वकर्मण इति विश्वऽकर्मणे। एषः। ते। योनिः। इन्द्राय। त्वा। विश्वकर्मण इति विश्वऽकर्मणे॥४६॥
विषयः - अथ राजधर्ममुपदिशति॥
सपदार्थान्वयः - हे विश्वकर्मन् ! अखिल साधुकर्मयुक्त त्वं वर्द्धनेन वृद्धिनिमित्तेन न्यायेन सह हविषाआदातव्येन यमवध्यं हन्तुमनर्हम् इन्द्रं परमैश्वर्यप्रदं त्रातारं रक्षितारम् अकृणोःकुर्य्याः, तस्मै पूर्वीः प्राक्तनैर्धार्मिकैः प्राप्तशिक्षा: विश: प्रजा: सम्-अनमन्त नमन्ते । यथाऽयं सभाधिकृतः उग्र: दुष्टदलने तेजस्वी विहव्य: विविधानि हव्यानि=साधनानि यस्य असत् भवेत् तथा विधेहि । उपयामेत्यस्यान्वयः पूर्ववद्योजनीयः ॥८ । ४६॥ [हे विश्वकर्मन् ! त्वं.......यमवध्यमिन्द्रंत्रातारामकृणोस्तस्मै पूर्वीर्विशः सम्--अनमन्त]
पदार्थः -
(विश्वकर्म्मन्) अखिलसाधुकर्मयुक्त (हविषा) आदातव्येन (वर्द्धनेन) वृद्धिनिमित्तेन न्यायेन सह (त्रातारम्) रक्षितारम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यप्रदम् (अकृणोः) कुर्य्याः (अवध्यम्) हन्तुमनर्हम् (तस्मै)(विशः) प्रजाः (सम्)(अनमन्त) नमन्ते। लडर्थे लुङ् (पूर्वीः) प्राक्तनैर्धार्मिकैः प्राप्तशिक्षाः ॥ अत्र पूर्व सवर्णादेश:(अयम्) सभाधिकृतः (उग्र:) दुष्टदलने तेजस्वी (विहव्यः) विविधानि हव्यानि=साधनानि यस्य (यथा)(असत्) भवेत् (उपयामगृहीतः) इत्यादि पूर्ववत् ॥ अयं मन्त्रः शत० ४।६ । ४ । ६ व्याख्यातः ॥ ४३ ॥
भावार्थः - अस्मिन् संसारे केचिदपि सर्वजगद्रक्षितारमीश्वरं सभाध्यक्षं च नैव तिरस्कुर्य्युः किन्तुतदनुमतौ वर्त्तेरन्। न प्रजाविरोधेन कश्चिद्राजापि समृध्नोति । न चैतयोराश्रयेण विना प्रजा धम्मार्थकाममोक्षसाधकानि कर्म्माणि कर्तुंशक्नुवन्ति, तस्मादेतावीश्वरमाश्रित्य परस्परोपकाराय धर्मेण वर्त्तेयाताम् ॥ ८ । ४६ ॥
भावार्थ पदार्थः - अवध्वम्=तिरस्कर्तुमनर्हम्। इन्द्रम्=ईश्वरं सभाध्यक्षं च। त्रातारम्=सर्वजगद्रक्षितारम्।
विशेषः - विश्वकर्म्मन्नित्यस्य शासः । विश्वकर्मेन्द्र:=अखिलसाधुकर्मयुक्तो राजा ॥ भुरिगार्षी त्रिष्टुप् । धैवतः । उपयामेत्यस्य विराडार्ष्यनुष्टुप् । गान्धारः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal