ऋग्वेद - मण्डल 4/ सूक्त 51/ मन्त्र 1
इ॒दमु॒ त्यत्पु॑रु॒तमं॑ पु॒रस्ता॒ज्ज्योति॒स्तम॑सो व॒युना॑वदस्थात्। नू॒नं दि॒वो दु॑हि॒तरो॑ विभा॒तीर्गा॒तुं कृ॑णवन्नु॒षसो॒ जना॑य ॥१॥
स्वर सहित पद पाठइ॒दम् । ऊँ॒ इति॑ । त्यत् । पु॒रु॒ऽतम॑म् । पु॒रस्ता॑त् । ज्योतिः॑ । तम॑सः । व॒युन॑ऽवत् । अ॒स्था॒त् । नू॒नम् । दि॒वः । दु॒हि॒तरः॑ । वि॒ऽभा॒तीः । गा॒तुम् । कृ॒ण॒व॒न् । उ॒षसः॑ । जना॑य ॥
स्वर रहित मन्त्र
इदमु त्यत्पुरुतमं पुरस्ताज्ज्योतिस्तमसो वयुनावदस्थात्। नूनं दिवो दुहितरो विभातीर्गातुं कृणवन्नुषसो जनाय ॥१॥
स्वर रहित पद पाठइदम्। ऊम् इति। त्यत्। पुरुऽतमम्। पुरस्तात्। ज्योतिः। तमसः। वयुनऽवत्। अस्थात्। नूनम्। दिवः। दुहितरः। विऽभातीः। गातुम्। कृणवन्। उषसः। जनाय ॥१॥
ऋग्वेद - मण्डल » 4; सूक्त » 51; मन्त्र » 1
अष्टक » 3; अध्याय » 8; वर्ग » 1; मन्त्र » 1
अष्टक » 3; अध्याय » 8; वर्ग » 1; मन्त्र » 1
विषय - पालक व प्रज्ञापक ज्योति
पदार्थ -
[१] (इदम्) = यह (उ) = निश्चय से (त्यत्) = वह प्रसिद्ध (पुरुतमम्) = अतिशयेन पालक व पूरक (वयुनावत्) = अतिप्रशस्त प्रज्ञानवाली [ प्रशस्त कान्तिवाली] (ज्योतिः) = ज्योति पुरस्तात् पूर्व दिशा में (तमसः उद् अस्थात्) = अन्धकार को विनष्ट करके उठ खड़ी हुई है । [२] (नूनम्) = निश्चय से (दिवः दुहितर:) = ज्ञान का पूरण करनेवाली (विभाती:) = चमकती हुई (उषस:) = उषाएँ (जनाय) = लोगों के लिए (गातुं कृणवन्) = मार्ग को करती हैं। ये उषायें अन्धकार को दूर करके मार्ग को दिखानेवाली होती हैं।
भावार्थ - भावार्थ- उषाकाल का प्रकाश पालक [पुरुतमं] व प्रज्ञापक [वयुनावत्] है। ये उषाएँ प्रकाश को करती हुईं हमारे लिये मार्गदर्शन करती हैं।
इस भाष्य को एडिट करें