Loading...

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 60
    ऋषिः - सिन्धुद्वीप ऋषिः देवता - वस्वादयो मन्त्रोक्ता देवताः छन्दः - स्वराट्संकृतिः स्वरः - गान्धारः
    2

    वस॑वस्त्वा धूपयन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वद् रु॒द्रास्त्वा॑ धूपयन्तु॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वदा॑दि॒त्यास्त्वा॑ धूपयन्तु॒ जाग॑तेन॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वद् विश्वे॑ त्वा दे॒वा वैश्वान॒रा धू॑पय॒न्त्वानु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साङ्गिर॒स्वदिन्द्र॑स्त्वा धूपयतु॒ वरु॑णस्त्वा धूपयतु॒ विष्णु॑स्त्वा धूपयतु॥६०॥

    स्वर सहित पद पाठ

    वस॑वः। त्वा॒। धू॒प॒य॒न्तु॒। गा॒य॒त्रेण॑। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। रु॒द्राः। त्वा॒। धू॒प॒य॒न्तु॒। त्रैष्टु॑भेन। त्रैस्तु॑भेनेति॒ त्रैऽस्तु॑भेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। आ॒दि॒त्याः। त्वा॒। धू॒प॒य॒न्तु॒। जाग॑तेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। विश्वे॑। त्वा॒। दे॒वाः। वै॒श्वा॒न॒राः। धू॒प॒य॒न्तु॒। आनु॑ष्टुभेन। आनु॑स्तुभे॒नेत्यानु॑ऽस्तुभेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। इन्द्रः॑। त्वा॒। धू॒प॒य॒तु॒। वरु॑णः। त्वा॒। धू॒प॒य॒तु॒। विष्णुः॑। त्वा॒। धू॒प॒य॒तु॒ ॥६० ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    वसवस्त्वा धूपयन्तु गायत्रेण च्छन्दसाङ्गिरस्वद्रुद्रास्त्वा धूपयन्तु त्रैष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्वदादित्यास्त्वा धूपयन्तु जागतेन च्छन्दसाङ्गिरस्वद्विश्वे त्वा देवा वैश्वानरा धूपयन्त्वानुष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्वदिन्द्रस्त्वा धूपयतु वरुणस्त्वा धूपयतु विष्णुत्वा धूपयतु ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    वसवः। त्वा। धूपयन्तु। गायत्रेण। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। रुद्राः। त्वा। धूपयन्तु। त्रैष्टुभेन। त्रैस्तुभेनेति त्रैऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। आदित्याः। त्वा। धूपयन्तु। जागतेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। विश्वे। त्वा। देवाः। वैश्वानराः। धूपयन्तु। आनुष्टुभेन। आनुस्तुभेनेत्यानुऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। इन्द्रः। त्वा। धूपयतु। वरुणः। त्वा। धूपयतु। विष्णुः। त्वा। धूपयतु॥६०॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 11; मन्त्र » 60
    Acknowledgment

    पदार्थ -

    १. हे जीव! ( वसवः ) = आयुर्वेद के आचार्य, उत्तम निवास का मार्ग सिखानेवाले विद्वान् ( त्वा ) = तुझे ( गायत्रेण छन्दसा ) = प्राण-रक्षण की इच्छा से ( धूपयन्तु ) = संस्कृत करें, धूपित करें। जैसे धुआँ देकर किसी कमरे का संस्कार किया जाता है और उसके अन्दर होनेवाले रोगकृमियों को नष्ट कर दिया जाता है, इसी प्रकार प्राण-शक्ति के रक्षण की प्रबल इच्छा तेर शरीर को संस्कृत करे, उसमें किसी प्रकार की अशुभ वासनाएँ न रहने से नीरोगता का निवास हो। तू ( अङ्गिरस्वत् ) = अङ्गिरस् की भाँति बन। २. ( रुद्राः ) = [ रोरूयमाणो द्रवति ] प्रभु नामोच्चारण द्वारा वासनाओं पर आक्रमण करनेवाले आचार्य ( त्वा ) = तुझे ( त्रैष्टुभेन छन्दसा ) = काम, क्रोध व लोभ को रोकने की इच्छा से ( धूपयन्तु ) = संस्कृत करें, जिससे तू ( अङ्गिरस्वत् ) = अङ्गिरस् की भाँति बन पाये। तेरा प्रत्येक अङ्ग जीवनी-शक्ति के रस के सञ्चारवाला हो। ३. ( आदित्याः ) = सूर्य समान ब्रह्म-ज्योति को धारण करनेवाले आचार्य ( त्वा ) = तुझे ( जागतेन छन्दसा ) = जगती के हित की कामना से ( धूपयन्तु ) = संस्कृत करें। तू ( अङ्गिरस्वत् ) = अङ्गिरस् की भाँति बन। ४. ( वैश्वानराः ) = सब मनुष्यों का हित करनेवाले ( विश्वेदेवाः ) = सब देव ( त्वा ) = तुझे ( आनुष्टुभेन छन्दसा ) = अनुक्षण प्रभु-स्तवन की इच्छा से ( धूपयन्तु ) = संस्कृत करें, जिससे तू ( अङ्गिरस्वत् ) = अङ्गिरस् की भाँति बने। ५. [ क ] ( इन्द्रः ) = जितेन्द्रियता की वृत्ति ( त्वा ) = तुझे ( धूपयतु ) = संस्कृत करे। [ ख ] ( वरुणः ) = द्वेष-निवारण की वृत्ति ( त्वा ) = तुझे ( धूपयतु ) = संस्कृत करे। [ ग ] ( विष्णुः त्वा धूपयतु ) = हृदय की विशालता तुझे संस्कृत करे। जीवन को पवित्र बनाने के लिए जितेन्द्रियता, द्वेष-निवारण तथा हृदय की विशालता तीनों आवश्यक हैं।

    भावार्थ -

    भावार्थ — ‘प्राण-रक्षण की इच्छा, काम-क्रोध-लोभ को रोकने की इच्छा, लोकहित की भावना, अनुक्षण प्रभु-स्तवन की इच्छा, जितेन्द्रियता, निर्द्वेषता तथा विशालता’ ये बातें मानव-जीवन को संस्कृत करती हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top