भावार्थ -
(अद्भ्यः) जलों से और (पृथिव्यै) पृथिवी, (विश्वकर्मण:) समस्त संसार के कर्ता परमेश्वर के ( रसात् ) प्रेरक बल से (अग्ने) सब से प्रथम जो ब्रह्माण्ड (सम् अवत्तत) उत्पन्न हुआ । (त्वष्टा) वह विधाता ही (तस्य) उसके ( रूपम् ) रूप को ( विदधत् ) स्वयं विविध रूपों से धारण करता हुआ (एति) प्राप्त होता है । ( मर्त्यस्य) मरणधर्मा पुरुष के ( तत् ) उस (आजानम् ) समस्त जनों के करने योग्य कर्म और ( देवत्वम् ) दर्शन करने योग्य ज्ञान को (अग्रे) सबसे पूर्व (एति) स्वयं प्राप्त करता है । जल और पृथिवी से विश्वकर्मा जगत् स्रष्टा ने उसको बनाया स्वयं बनाने वाला 'त्वष्टा' तदनुरूप हो गया । यही उस (मर्त्यस्य ) मरणधर्मा विनाशी पदार्थ का भी (अग्रे) पहले से ही (आजानम् देवत्वम् ) जन्म से ही देव रूप है । वह स्वतः ईश्वर की दिव्य शक्ति का स्वरूप है । ‘देवत्वम्, आजानम्’—मर्त्ये देवत्वं प्रभुत्वं, आजानम् आप्तम् इत्यर्थः ( उवट: ) । पुरुषस्य विराडाख्यस्य सम्बन्धि, तत् विश्वं प्रसिद्धं देव- मनुष्यादिरूपं सर्व जगत् अग्रे सृष्ट्यादौ आजानं सर्वतः उत्पन्नम् । इति सायणः ॥ देवत्वम् विद्वत्वम् | आजानं समन्तात् जनानां मनुष्याणामिदं कर्तव्यं कर्म इति दयानन्दः । आजानदेवत्वं, मुख्यं देवत्वम् । द्विविधा देवाः । कर्मदेवा आजानदेवाश्च । उत्कृष्टेन कर्मणा देवत्वं प्राप्ताः कर्मदेवाः । सृष्ट्यादावुत्पन्ना आजानदेवाः । ते कर्मदेवेभ्यः श्रेष्ठाः । ये शतं कर्मदेवाना- मानन्दाःस एक आजानदेवानामानन्दः । तै० । उप० । इति श्रुतेः सूर्यादय आजानदेवाः ॥ इति महीधरः ।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - आदित्यः । भुरिक् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥