ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 67/ मन्त्र 4
अ॒वो द्वाभ्यां॑ प॒र एक॑या॒ गा गुहा॒ तिष्ठ॑न्ती॒रनृ॑तस्य॒ सेतौ॑ । बृह॒स्पति॒स्तम॑सि॒ ज्योति॑रि॒च्छन्नुदु॒स्रा आक॒र्वि हि ति॒स्र आव॑: ॥
स्वर सहित पद पाठअ॒वः । द्वाभ्या॑म् । प॒रः । एक॑या । गाः । गुहा॑ । तिष्ठ॑न्तीः । अनृ॑तस्य । सेतौ॑ । बृह॒स्पतिः॑ । तम॑सि । ज्योतिः॑ । इ॒च्छन् । उत् उ॒स्राः । आ । अ॒कः॒ । वि । हि । ति॒श्रः । आव॒रित्यावः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अवो द्वाभ्यां पर एकया गा गुहा तिष्ठन्तीरनृतस्य सेतौ । बृहस्पतिस्तमसि ज्योतिरिच्छन्नुदुस्रा आकर्वि हि तिस्र आव: ॥
स्वर रहित पद पाठअवः । द्वाभ्याम् । परः । एकया । गाः । गुहा । तिष्ठन्तीः । अनृतस्य । सेतौ । बृहस्पतिः । तमसि । ज्योतिः । इच्छन् । उत् उस्राः । आ । अकः । वि । हि । तिश्रः । आवरित्यावः ॥ १०.६७.४
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 67; मन्त्र » 4
अष्टक » 8; अध्याय » 2; वर्ग » 15; मन्त्र » 4
अष्टक » 8; अध्याय » 2; वर्ग » 15; मन्त्र » 4
विषय - बृहस्पति रूप आत्मा का देह में वर्णन। उसको वेदत्रयी का साक्षात्कार।
भावार्थ -
(बृहस्पतिः) बृहती, वाणी या चेतना का पालक आत्मा, (गुहा तिष्ठन्तीः) गुहा, बुद्धि या इस देह-गह्नर में विद्यमान (गाः) इन्द्रियों या देह में प्रस्तुत रक्तधाराओं को (द्वाभ्याम् अवः एकया परः) नीचे के दो और ऊपर एक द्वार से प्रेरित करता है। वह (अनृतस्य सेतौ) ऋत, ज्ञान या चेतना से रहित, निश्चेतन जड़ तत्त्व के बने (सेतौ) बन्धन रूप इस देह में (तमसि) घोर अन्धकार में (ज्योतिः इच्छन्) प्रकाश चाहता हुआ, (उस्राः ऊत् आ अकः) ऊर्ध्व मार्ग की ओर जाने वाली किरणों के तुल्य वाणियों को ऊपर प्रेरित करता है वा उत्तम रीति से साक्षात् करता है। और (तिस्रः आवः) तीनों ऋक्, यजु, साम रूप वाणियों को प्रकट करता है।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - अयास्य आंगिरस ऋषिः॥ बृहस्पतिर्देवता॥ छन्दः– १ विराट् त्रिष्टुप्। २–७, ११ निचृत् त्रिष्टुप्। ८–१०,१२ त्रिष्टुप्॥ द्वादशर्चं सूक्तम्।
इस भाष्य को एडिट करें