ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 62/ मन्त्र 7
ऋषिः - श्रुतिविदात्रेयः
देवता - मित्रावरुणौ
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
हिर॑ण्यनिर्णि॒गयो॑ अस्य॒ स्थूणा॒ वि भ्रा॑जते दि॒व्य१॒॑श्वाज॑नीव। भ॒द्रे क्षेत्रे॒ निमि॑ता॒ तिल्वि॑ले वा स॒नेम॒ मध्वो॒ अधि॑गर्त्यस्य ॥७॥
स्वर सहित पद पाठहिर॑ण्यऽनिर्निक् । अयः॑ । अ॒स्य॒ । स्थूणा॑ । वि । भ्रा॒ज॒ते॒ । दि॒वि । अ॒श्वाज॑नीऽइव । भ॒द्रे । क्षेत्रे॑ । निऽमि॑ता । तल्वि॑ले । वा॒ । स॒नेम॑ । मध्वः॑ । अधि॑ऽगर्त्यस्य ॥
स्वर रहित मन्त्र
हिरण्यनिर्णिगयो अस्य स्थूणा वि भ्राजते दिव्य१श्वाजनीव। भद्रे क्षेत्रे निमिता तिल्विले वा सनेम मध्वो अधिगर्त्यस्य ॥७॥
स्वर रहित पद पाठहिरण्यऽनिर्निक्। अयः। अस्य। स्थूणा। वि। भ्राजते। दिवि। अश्वाजनीऽइव। भद्रे। क्षेत्रे। निऽमिता। तिल्विले। वा। सनेम। मध्वः। अधिऽगर्त्यस्य ॥७॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 62; मन्त्र » 7
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 31; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 31; मन्त्र » 2
विषय - प्रमुख की स्तम्भ और कशा के समान स्थिति । शालावत् सेना का कर्त्तव्यं ।
भावार्थ -
भा०- ( अस्य ) इस राष्ट्र वा क्षात्रबल का स्वरूप ( हिरण्य-निर्णिग् ) सुवर्ण के समान कान्तिमान् एवं राष्ट्र के लिये हितकारी और सुन्दर रमणीय हो । (अस्य) इस क्षात्रबल का ( अयः ) प्राप्त करने और चलाने वाला प्रधान पुरुष ही (स्थूणा ) मुख्यकीलक वा प्रधान स्तम्भ के समान है । ( अश्वाजनी इव) घोड़े को हांकने वाली चाबुक के समान वह प्रधान नायक ही (दिवि ) विजय के निमित्त (अश्वा-जनी ) अश्वों से बने सैन्य और राष्ट्र की संञ्चालन करने वाली सेना के तुल्य ( विभ्राजते ) विविध रूपों में चमकता है । स्तम्भ को जिस प्रकार ( भद्रे क्षेत्रे ) कल्याणकारी क्षेत्र में अथवा ( तिल्विले ) स्नेहयुक्त चिकनी मिट्टी वाले भूमि में ( निमिता ) बनी शाला सुखप्रद होती है उसी प्रकार (भद्रे क्षेत्रे) सुखप्रद क्षेत्र और स्नेहयुक्त वाणी से युक्त व्यवहार के आश्रय पर ( निमिता ) वंश की हुई सेना भी हो। इस प्रकार हम लोग ( अधिगर्त्यस्यमध्वः ) घर में रक्खे अन्न के समान अश्व रक्षादि सैन्य से प्राप्त बल और ऐश्वर्य का ( सनेम ) भोग करें ।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - श्रुतिविदात्रेय ऋषिः ॥ मित्रावरुणौ देवते ॥ छन्द:- १, २ त्रिष्टुप् । ३, ४, ५, ६ निचृत्-त्रिष्टुप् । ७, ८, ९ विराट् त्रिष्टुप ॥ नवर्चं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें