ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 108/ मन्त्र 16
इन्द्र॑स्य॒ हार्दि॑ सोम॒धान॒मा वि॑श समु॒द्रमि॑व॒ सिन्ध॑वः । जुष्टो॑ मि॒त्राय॒ वरु॑णाय वा॒यवे॑ दि॒वो वि॑ष्ट॒म्भ उ॑त्त॒मः ॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्र॑स्य । हार्दि॑ । सो॒म॒ऽधान॑म् । आ । वि॒श॒ । स॒मु॒द्रम्ऽइ॑व । सिन्ध॑वः । जुष्टः॑ । मि॒त्राय॑ । वरु॑णाय । वा॒यवे॑ । दि॒वः । वि॒ष्ट॒म्भः । उ॒त्ऽत॒मः ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रस्य हार्दि सोमधानमा विश समुद्रमिव सिन्धवः । जुष्टो मित्राय वरुणाय वायवे दिवो विष्टम्भ उत्तमः ॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रस्य । हार्दि । सोमऽधानम् । आ । विश । समुद्रम्ऽइव । सिन्धवः । जुष्टः । मित्राय । वरुणाय । वायवे । दिवः । विष्टम्भः । उत्ऽतमः ॥ ९.१०८.१६
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 108; मन्त्र » 16
अष्टक » 7; अध्याय » 5; वर्ग » 19; मन्त्र » 6
अष्टक » 7; अध्याय » 5; वर्ग » 19; मन्त्र » 6
विषय - सागरवत् प्रभु सब का परम लक्ष्य। परमेश्वर सर्वाश्रय स्तम्भ।
भावार्थ -
(सिन्धवः समुद्रम् इव) नदियां जिस प्रकार समुद्र को प्राप्त होतीं और उसी में प्रवेश कर जाती हैं उसी प्रकार हे (सोम) उत्पन्न होने हारे जीव ! तू भी (सोम-धानम्) समस्त जगत् को उत्पन्न करने वाले परम सामर्थ्य रूप वीर्य के एकमात्र आश्रय (इन्द्रस्य) परमेश्वर के (हार्दि) हृदयंगम मनोहर रूप में (आ विश) प्रवेश कर। वह परमेश्वर (मित्राय) स्नेही, (वरुणाय) वरण करने वाले (वायवे) ज्ञानी पुरुष के लिये (जुष्टः) प्रीतियुक्त (दिवः) ज्ञान और प्रकाश तथा सूर्य और महान् आकाश का भी (उत्तमः) सर्वोत्तम (वि-स्तम्भः) विशेष रूप में, स्तम्भ के तुल्य ही थामने वाला, सब का महान् आश्रय है। इत्येकोनविंशो वर्गः॥
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ऋषिः– १, २ गौरिवीतिः। ३, १४-१६ शक्तिः। ४, ५ उरुः। ६, ७ ऋजिष्वाः। ८, ९ ऊर्द्धसद्मा। १०, ११ कृतयशाः। १२, १३ ऋणञ्चयः॥ पवमानः सोमो देवता॥ छन्दः- १, ९, ११ उष्णिक् ककुप्। ३ पादनिचृदुष्णिक् । ५, ७, १५ निचृदुष्णिक्। २ निचृद्वहती। ४, ६, १०, १२ स्वराड् बृहती॥ ८, १६ पंक्तिः। १३ गायत्री ॥ १४ निचृत्पंक्तिः॥ द्वाविंशत्यृचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें