English
यजुर्वेद - अध्याय 13/ मन्त्र 55
ऋषिः - उशना ऋषिः
देवता - प्रजापतिर्देवता
छन्दः - निचृदतिधृतिः
स्वरः - षड्जः
2
अ॒यं द॑क्षि॒णा वि॒श्वक॑र्मा॒ तस्य॒ मनो॑ वैश्वकर्म॒णं ग्री॒ष्मो मा॑न॒सस्त्रि॒ष्टुब् गै्रष्मी॑ त्रि॒ष्टुभः॑ स्वा॒रꣳ स्वा॒राद॑न्तर्य्या॒मोऽन्तर्या॒मात् प॑ञ्चद॒शः प॑ञ्चद॒शाद् बृ॒हद् भ॒रद्वा॑ज॒ऽ ऋषिः॑ प्र॒जाप॑तिगृहीतया॒ त्वया॒ मनो॑ गृह्णामि प्र॒जाभ्यः॑॥५५॥
स्वर सहित पद पाठअ॒यम्। द॒क्षि॒णा। वि॒श्वक॒र्मेति॑ वि॒श्वऽक॑र्मा। तस्य॑। मनः॑। वै॒श्व॒क॒र्म॒णमिति॑ वैश्वऽक॒र्म॒णम्। ग्री॒ष्मः। मा॒न॒सः। त्रि॒ष्टुप्। त्रि॒स्तुबिति॑ त्रि॒ऽस्तुप्। ग्रैष्मी॑। त्रि॒ष्टुभः॑। त्रि॒स्तुभ॒ इति॑ त्रि॒ऽस्तुभः॑। स्वा॒रम्। स्वा॒रात्। अ॒न्त॒र्या॒म इत्य॑न्तःया॒मः। अ॒न्त॒र्या॒मादित्य॑न्तःऽया॒मात्। प॒ञ्च॒द॒श इति॑ प॒ञ्च॒ऽद॒शः। प॒ञ्च॒द॒शादिति॑ पञ्चऽद॒शात्। बृ॒हत्। भ॒रद्वा॑ज॒ इति॑ भ॒रत्ऽवा॑जः। ऋषिः॑। प्र॒जाप॑तिगृहीत॒येति॑ प्र॒जाप॑तिऽगृहीतया। त्वया॑। मनः॑। गृ॒ह्णा॒मि॒। प्र॒जाभ्य॒ इति॑ प्र॒ऽजाभ्यः॑ ॥५५ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अयन्दक्षिणा विश्वकर्मा तस्य मनो वैश्वकर्मणङ्ग्रीष्मो मानसस्त्रिष्टुब्ग्रैष्मी त्रिष्टुभः स्वारँ स्वारादन्तर्यामोन्तर्यामात्पञ्चदशः पञ्चदशाद्बृहद्भरद्वाजऽऋषिः प्रजापतिगृहीतया त्वया मनो गृह्णामि प्रजाभ्यः॥
स्वर रहित पद पाठ
अयम्। दक्षिणा। विश्वकर्मेति विश्वऽकर्मा। तस्य। मनः। वैश्वकर्मणमिति वैश्वऽकर्मणम्। ग्रीष्मः। मानसः। त्रिष्टुप्। त्रिस्तुबिति त्रिऽस्तुप्। ग्रैष्मी। त्रिष्टुभः। त्रिस्तुभ इति त्रिऽस्तुभः। स्वारम्। स्वारात्। अन्तर्याम इत्यन्तःयामः। अन्तर्यामादित्यन्तःऽयामात्। पञ्चदश इति पञ्चऽदशः। पञ्चदशादिति पञ्चऽदशात्। बृहत्। भरद्वाज इति भरत्ऽवाजः। ऋषिः। प्रजापतिगृहीतयेति प्रजापतिऽगृहीतया। त्वया। मनः। गृह्णामि। प्रजाभ्य इति प्रऽजाभ्यः॥५५॥
विषय - आता मनुष्यांनी ग्रीष्मऋतूमधे कसे वागावे (काय करावे) याविषयी पुढील मंत्रात प्रतिपादन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - (पती पत्नीस म्हणतो) हे पत्नी, (या ग्रीष्म ऋतूत) (दक्षिणा) दक्षिण दिशेकडून (अयम्) हा (विश्वकर्मा) सर्व व्यवहार, कर्मायीचे कारण असलेला वायू वाहतो. (तस्य) त्या वायूमुळे (वैश्‍वकर्मणम्‌) सर्व कर्मपूर्तीचे कारण जे (मन:) विचाररुप आणि प्रेरक मन (मनस:) ते मन उष्णतेमुळे उष्ण वा व्यथित होते. त्याचप्रमाणे (ग्रीष्म:) रसांचे शोषण करणाऱ्या ग्रीष्म ऋतूचे (ग्रॅष्मी) त्या ऋतूत होणाऱ्या उष्णता आदी वैशिष्ट्यांचे वर्णन ज्या (त्रिष्टुप्) त्रिष्टुप् छंदामधे केले आहे, त्या (त्रिष्टुभ:) त्रिष्टुप् छंदांचे (वाचन करावे) तसेच (स्वारम्) उन्हाळ्याच्या तापाने (स्वारात्) आणि तेजाने (उन्हाने) (अंतर्याम:) मध्याहृदकाळात दिवसाचे वैशिष्ट्य (अति तीव्रता) जाणवते. त्या (अंतर्यामात्‌) मध्याह्णकाळात दिवसाचे वैशिष्ट्य (अति तीव्रता) जाणवते. त्या (अंतर्यामात्‌) मध्याह्णाच्या विशेष काळात क्रमाक्रमाने (पच्चदश:) पंद्रह तिथी होत होत प्रिय अशी (पच्चदशात्‌) पूर्णमासी, पौर्णिमा, येते. त्या पौर्णिमेने (बृहत्) भरपूर (भरद्वाज:) अन्न आणि विज्ञानाची पुष्टी होते. विज्ञानाच्या धारणाचे निमित्त आहे (ऋषि:) शब्दग्रहण करणारे कान. (उन्हाळ्यात ज्ञान-विज्ञानाच्या गोष्टी ऐकाव्यात) (प्रजापतिसृट्टी तया) प्रजापालक राजा ज्याप्रमाणे आपल्या विद्या-ज्ञानाद्वारे न्यायदान करतो, त्याप्रमाणे, हे पत्नी, मी (तुझा पती) (त्वया) तुझ्या सह (प्रजाभ्य:) आपल्या मुलामुलींसाठी (मन:) विचारांचा आधार जे मन, त्या मनाने विज्ञानाचे (गृह्णामि) ग्रहण करतो. (आणि ते विज्ञान संतानांना देतो) ॥55॥
भावार्थ - भावार्थ - स्त्रियांचे पुरुषांचे कर्तव्य आहे की प्राणांचे नियमन करणारे आहे मन (मन:संयम) प्राणायामाद्वारे साध्य आहे) आणि मनाचे नियमन करणारा आहे प्राण-(प्राणशक्तीवर मनाने विजय मिळविता येतो) हे तत्त्व जाणून प्राणायामाद्वारे (आत्मा शुद्ध करावा आणि इतर ज्ञानी लोकांकडून सृष्टीतील पदार्थांचे ज्ञान-विज्ञान मिळवीत रहावे ॥55॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal