Loading...
Close
VedicScriptures VedicScriptures
English
साइडबार
यजुर्वेद अध्याय - 14
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
    • यजुर्वेद - अध्याय 14/ मन्त्र 9
    ऋषिः - विश्वेदेवा ऋषयः देवता - प्रजापत्यादयो देवताः छन्दः - निचृद्ब्राह्मी पङ्क्तिः,शक्वरी स्वरः - पञ्चमः, धैवतः
    इस मन्त्र को एडिट करें
    2

    मू॒र्धा वयः॑ प्र॒जाप॑ति॒श्छन्दः॑ क्ष॒त्रं वयो॒ मय॑न्दं॒ छन्दो॑ विष्ट॒म्भो वयोऽधि॑पति॒श्छन्दो॑ वि॒श्वक॑र्मा॒ वयः॑ परमे॒ष्ठी छन्दो॑ ब॒स्तो वयो॑ विब॒लं छन्दो॒ वृष्णि॒र्वयो॑ विशा॒लं छन्दः॒ पु॑रुषो॒ वय॑स्त॒न्द्रं छन्दो॑ व्या॒घ्रो वयोऽना॑धृष्टं॒ छन्दः॑ सि॒ꣳहो वय॑श्छ॒दिश्छन्दः॑ पष्ठ॒वाड् वयो॑ बृह॒ती छन्द॑ऽ उ॒क्षा वयः॑ क॒कुप् छन्द॑ऽ ऋष॒भो वयः॑ स॒तोबृ॑ह॒ती छन्दः॑॥९॥

    स्वर सहित पद पाठ

    मू॒र्धा। वयः॑। प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जाऽप॑तिः। छन्दः॑। क्ष॒त्रम्। वयः॑। मय॑न्दम्। छन्दः॑। वि॒ष्ट॒म्भः। वयः॑। अधि॑पति॒रित्यधि॑ऽपतिः। छन्दः॑। वि॒श्वक॒र्म्मेति॑ वि॒श्वऽक॑र्म्मा। वयः॑। प॒र॒मे॒ष्ठी। प॒र॒मे॒स्थीति॑ परमे॒ऽस्थी। छन्दः॑। ब॒स्तः। वयः॑। वि॒ब॒लमिति॑ विऽब॒लम्। छन्दः॑। वृष्णिः॑। वयः॑। वि॒शा॒लमिति॑ विऽशा॒लम्। छन्दः॑। पुरु॑षः। वयः॑। त॒न्द्रम्। छन्दः॑। व्या॒घ्रः। वयः॑। अना॑धृष्टम्। छन्दः॑। सि॒ꣳहः। वयः॑। छ॒दिः। छन्दः॑। प॒ष्ठ॒वाडिति॑ पष्ठ॒ऽवाट्। वयः॑। बृ॒ह॒ती। छन्दः॑। उ॒क्षा। वयः॑। क॒कुप्। छन्दः॑। ऋ॒ष॒भः। वयः॑। स॒तोबृ॑ह॒तीति॑ स॒तःऽबृ॑हती। छन्दः॑ ॥९ ॥

    स्वर रहित मन्त्र

    मूर्धा वयः प्रजापतिश्छन्दः क्षत्रँवयो मयन्दञ्छन्दो विष्टम्भो वयोधिपतिश्छन्दो विश्वकर्मा वयः परमेष्ठी छन्दो बस्तो वयो विवलञ्छन्दो वृष्णिर्वयो विशालञ्छन्दः पुरुषो वयस्तन्द्रञ्छन्दो व्याघ्रो वयो नाधृष्टञ्छन्दः । सिँहो वयश्छदिश्छन्दः पष्ठवाड्वयो बृहती छन्दऽउक्षा वयः ककुप्छन्दऽऋषभो वयः सतोबृहती छन्दोनड्वान्वयः ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    मूर्धा। वयः। प्रजापतिरिति प्रजाऽपतिः। छन्दः। क्षत्रम्। वयः। मयन्दम्। छन्दः। विष्टम्भः। वयः। अधिपतिरित्यधिऽपतिः। छन्दः। विश्वकर्म्मेति विश्वऽकर्म्मा। वयः। परमेष्ठी। परमेस्थीति परमेऽस्थी। छन्दः। बस्तः। वयः। विबलमिति विऽबलम्। छन्दः। वृष्णिः। वयः। विशालमिति विऽशालम्। छन्दः। पुरुषः। वयः। तन्द्रम्। छन्दः। व्याघ्रः। वयः। अनाधृष्टम्। छन्दः। सिꣳहः। वयः। छदिः। छन्दः। पष्ठवाडिति पष्ठऽवाट्। वयः। बृहती। छन्दः। उक्षा। वयः। ककुप्। छन्दः। ऋषभः। वयः। सतोबृहतीति सतःऽबृहती। छन्दः॥९॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 14; मन्त्र » 9
    Acknowledgment

    शब्दार्थ -
    शब्दार्थ - हे स्त्री वा हे पुरुषा, (मूर्धा) शरीरात मस्तकाप्रमाणे जे उत्तम ब्राह्मण कुळ (वाणी आहे आणि जो ब्राह्मण (प्रजा पति:) राजाप्रमाणे प्रजेचा रक्षक आहे असा ब्राह्मण (वय:) कमनीय वा वांछनीय (मयन्दम्) सुखदायक आणि (छन्द:) बलवान अशा (क्षत्रम्) क्षत्रिय कुळाला प्रेरित कर (ब्राह्मणांनी क्षत्रियांचा उत्साह वाढवावा) (विष्टम्भ:) वैश्यजनांचा रक्षक जो (अधिपति:) अधिकारी पुरुष म्हणजे राज्याचा राजा आहे, त्याच्याप्रमाणे तू (वय:) न्याय आणि विनम्रभाव अंगीकारून (छन्द्र:) त्या (क्षत्रिय आणि वैश्याला) प्रेरित कर. (विश्वकर्मा) सर्व उत्तम कर्म करणार्‍या (परेमष्ठी) सर्वाधिपती राजाप्रमाणे तू (वय:) वांझनीय (छन्द:) स्वातंत्र्याची (----) वृद्धी कर (क्षत्रिय, वैश्य आणि कार्मिक शूद्र यांना तू ते ते कर्म करण्यास स्वातंत्र्य दे) (या मंत्रात ’एरय’ या क्रियापदाची अनुवृत्ती मागील मंत्रावरून केली आहे. या मंत्रात ‘एरय’ हा शब्द नाही) (वस्त:) व्यवहार व कर्मशील पुरुषाप्रमाणे (शूद्राप्रमाणे) तू (वय:) अनेक प्रकारच्या व्यवहारांमधे मग्न होऊन (विबलम्) विविध शक्ती (शारीरिक-मानसिक शक्ती) संपादित करून (छन्द:) आनंदाची वृद्धी कर (कर्म व परिश्रम करण्यात संकोच मानूं नकोस) (वृष्णि:) सुखाचे सिंचन वा वृष्टी करणार्‍या माणसाप्रमाणे तू (विशालम्) विशाल आणि (वय:) सुखदायक (छन्द:) स्वातंत्र्याचे वृद्धी कर. (पुरूष:) एखाद्या पुरूषार्थी मनुष्याप्रमाणे तू (वय:) प्रिय वा वांछनीय अशा (तन्द्रम्) आपल्या परिवाराच्या भरण-पोषणादी कर्मांमध्ये (छन्द्र:) आपली शक्ती वापरीत जा. (व्याघ्र:) विविध प्रकारच्या पदार्थ, वनस्पती आदींना जो पशु वास घेऊन चटकन ओळखतो अशा (कुत्रा, मांजर आदी) पशूप्रमाणे हे राजा, तू (वय:) आवश्यक व वांछनीय (अनाधृष्टम्) दृढ अपरानेय (छन्द:) शक्तीची वृद्धी कर (गुप्तचर आदी यंत्रणा जागरूक ठेव) (सिंह:) पशूंना मारणार्‍या सिंहाप्रमाणे पराक्रमी, हे राजा, तू (वय:) पराक्रमाद्वारे तसेच (छदि:) बंधन, निवारण, (शत्रूला कैद करणे, पळवून लावणे) आदी उपायांद्वारे (छन्द:) तुझी कीर्ती वाढव. (पष्ठवाट्) पाठीवर ओझं वाहणारे उंट आदी प्राण्यांप्रमाणे, हे वैश्य माणसा, तू (बृहती) मोठ्या (वय:) धाडशी (छन्द:) पराक्रम (वा व्यापारात धडाडी आणि कल्पकतेने व्याप करण्यासाठी सिद्ध हो. (उक्षा) सिंचन कार्य वा गाडी ओढणार्‍या बैलाप्रमाणे, हे शुद्र तू (वय:) शक्तीचा पुष्कळ प्रयोग करीत (ककुप्) दिशांपर्यंत (दूर दूरपर्यंत) आपला (छन्द:) आनंद आणि कीर्ती वाढव. (ऋषभ:) शीघ्रगामी पशूप्रमाणे, हे सेवका, तू (वय:) पूर्ण शक्तीनिशी (सतोबृहती) उत्तम व (छन्द:) मोकळ्यापणे कार्य करण्यात स्वतंत्र रहा. (समाजातील प्रत्येक वर्णाने आपापली जबाबदारी समर्थपणे पार पाडावी, हा आशय आहे. ॥9॥

    भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात श्लेष आणि वाचकलुप्तोपमा, हे दोन अलंकार आहेत. (‘छन्द्:’ ‘वय:’ या दोन शब्दांचे प्रसंगानुरूप एकाहून अधिक अर्थ आहेत, म्हणून येथे ‘श्लेष’ अलंकार आहे. उपमावाचक शब्द ‘यथा, सम, वत’ आदी शब्दांचा प्रत्येक प्रयोग नाही, पण उपमा मात्र आहे. म्हणजे या मंत्रात उपमावाचक शब्द लुप्त आहे) या मंत्रात पूर्वीच्या मंत्रातील ‘एरय’ या शब्दाची अनुवृत्ती आहे. सर्व स्त्री-पुरुषांना उचित आहे की त्यांनी ब्राह्मण आदी वर्णांना वेदादीशास्त्रांचा प्रचार करण्यात स्वातंत्र्य द्यावे तसेच (क्षत्रियांनी) आळस त्यागून शत्रूला दूर हाकलावे आणि आपल्या शक्तीची सदैव वृद्धी करीत असावे ॥9॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top