English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 55
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - अश्व्यादयो देवताः
छन्दः - स्वराट् शक्वरी
स्वरः - धैवतः
5
दे॒वऽइन्द्रो॒ नरा॒शꣳस॑स्रिवरू॒थः सर॑स्वत्या॒श्विभ्या॑मीयते॒ रथः॑। रेतो॒ न रू॒पम॒मृतं॑ ज॒नित्र॒मिन्द्रा॑य॒ त्व॒ष्टा दध॑दिन्द्रि॒याणि॑ वसु॒वने॑ वसु॒धेय॑स्य व्यन्तु॒ यज॑॥५५॥
स्वर सहित पद पाठदे॒वः। इन्द्रः॑। नरा॒शꣳसः॑। त्रि॒व॒रू॒थ इति॑ त्रिऽवरू॒थः। सर॑स्वत्या। अ॒श्विभ्या॒मित्य॒श्विऽभ्या॑म्। ई॒य॒ते॒। रथः॑। रेतः॑। न। रू॒पम्। अ॒मृत॑म्। ज॒नित्र॑म्। इन्द्रा॑य। त्वष्टा॑। दध॑त्। इ॒न्द्रि॒याणि॑। व॒सु॒वन॒ इति॑ वसु॒ऽवने॑। व॒सु॒धेय॒स्येति॑ वसु॒ऽधेय॑स्य। व्य॒न्तु॒। यज॑ ॥५५ ॥
स्वर रहित मन्त्र
देवऽइन्द्रो नराशँसस्त्रिवरूथः सरस्वत्याश्विभ्यामीयते रथः । रेतो न रूपममृतञ्जनित्रमिन्द्राय त्वष्टा दधदिन्द्रियाणि वसुवने वसुधेयस्य व्यन्तु यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
देवः। इन्द्रः। नराशꣳसः। त्रिवरूथ इति त्रिऽवरूथः। सरस्वत्या। अश्विभ्यामित्यश्विऽभ्याम्। ईयते। रथः। रेतः। न। रूपम्। अमृतम्। जनित्रम्। इन्द्राय। त्वष्टा। दधत्। इन्द्रियाणि। वसुवन इति वसुऽवने। वसुधेयस्येति वसुऽधेयस्य। व्यन्तु। यज॥५५॥
विषय - पुन्हा त्याच विषयी -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (सामान्य) विद्वान ज्या प्रमाणे (त्रिवरूथः) भूमी, भूमीच्या खाली आणि वर अंतरिक्षात ज्याची घरें आहेत, (भूतलावर, भूगर्भात आणि आकाशात अनेक मजली भवन आहेत, असा तो श्रीमंत (इन्द्रः) परम संपत्तिशाली (देवः) विद्वान आपल्या (सरस्वत्या) सुसंस्कृत वाणीद्वारा (नराशंसः) मनुष्यांना सामान्यजनांना चांगल्याप्रकारे शिक्षण देणाऱ्या लोकांना सदा सन्मार्गावर नेतो. (कशाप्रकारे?) जसे (अश्विभ्याम्‌) आग आणि वायू यांच्या सहाय्याने (रथः) रमणीय रथ (ईयते) ओढला जातो वा संचालित होतो, (तद्वत परम विद्वान साधारण विद्वानांना सुशिक्षणाकडे नेतो) तसेच ज्याप्रमाणे (त्वष्टा) दुःख वा बाधा दूर करणारा (कोणी सत्पुरुष वैज्ञानिक वा विद्वान) (जनित्रम्) श्रेष्ठ (सुखसोयी) उत्पन्न करण्यासाठी (अमृतम्) जलाचा (उपयोग करतो) की जसे (रेतः) (न) वीर्याद्वारे (रूपम्) रूपाचे निर्माण होते, तद्वत तो विद्वान (वसुधेयस्य) यां संसारात (वसुवने) धनाचे (अर्जन, वृद्धी, उपयोग व रक्षणादी) कार्य करणाऱ्यां (इन्द्राय) जीवांसाठी (इन्द्रियाणि) कान, नेत्र आदी इंद्रियें (दधत्) दारण करतो (आपल्या सर्व इंद्रियांचा व शरिराचा उपयोग इतरांच्या कार्यासाठी करतो) त्या व्यक्तीला ज्याप्रमाणे वरील सर्व पदार्थ (????) प्राप्त व्हावेत, तद्वत, हे विद्वान, तूदेखील (यज) आपले सर्व व्यवहार संगती व नियमितपणा या प्रमाणे ठेव (म्हणजे तुलाही सर्व पदार्थ प्राप्त होतील) ॥55॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात उपमा आणि वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहेत. हे मनुष्यानो, जर तुम्ही लोक धर्मानुकूल मार्गाने धनार्जन कराल, तर जसे जल आणि अग्नी यांच्या मदतीने रथ पुढे जातो, तसे तुम्ही सर्व सुख त्वरित प्राप्त करू शकाल ॥55॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal