English
यजुर्वेद - अध्याय 25/ मन्त्र 1
ऋषिः - प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - सरस्वत्यादयो देवताः
छन्दः - भुरिक्छक्वरी, निचृतदतिशक्वरी
स्वरः - धैवतः, पञ्चमः
4
शादं॑ द॒द्भिरव॑कां दन्तमू॒लैर्मृदं॒ बर्स्वै॑स्ते॒ गां दष्ट्रा॑भ्या॒सर॑स्वत्याऽअग्रजि॒ह्वं जि॒ह्वाया॑ऽ उत्सा॒दम॑वक्र॒न्देन॒ तालु॒ वाज॒ꣳहनु॑भ्याम॒पऽआ॒स्येन॒ वृष॑णमा॒ण्डाभ्या॑मादि॒त्याँ श्मश्रु॑भिः॒ पन्था॑नं भ्रू॒भ्यां द्यावा॑पृथि॒वी वर्त्तो॑भ्यां वि॒द्युतं॑ क॒नीन॑काभ्या शु॒क्राय॒ स्वाहा॑ कृ॒ष्णाय॒ स्वाहा॒ पार्या॑णि॒ पक्ष्मा॑ण्यवा॒र्याऽइ॒क्षवो॑ऽवा॒र्याणि॒ पक्ष्मा॑णि॒ पार्या॑ इ॒क्षवः॑॥१॥
स्वर सहित पद पाठशाद॑म्। द॒द्भिरिति॑ द॒त्ऽभिः। अव॑काम्। द॒न्त॒मू॒लैरिति॑ दन्तऽमू॒लैः। मृद॑म्। बर्स्वैः॑। ते॒। गाम्। दष्ट्रा॑भ्याम्। सर॑स्वत्यै। अ॒ग्र॒जि॒ह्वमित्य॑ग्रऽजि॒ह्वम्। जि॒ह्वायाः॑। उ॒त्सा॒दमित्यु॑त्ऽसा॒दम्। अ॒व॒क्रन्देनेत्य॑वऽक्र॒न्देन॑। तालु॑। वाज॑म्। हनु॑भ्या॒मिति॒ हनु॑ऽभ्याम्। अ॒पः। आ॒स्ये᳖न। वृष॑णम्। आ॒ण्डाभ्या॑म्। आ॒दि॒त्यान्। श्मश्रु॑भि॒रिति॒ श्मश्रु॑ऽभिः। पन्था॑नम्। भ्रू॒भ्याम्। द्यावा॑पृथि॒वी इति॒ द्यावा॑पृथि॒वी। वर्त्तो॑भ्या॒मिति॒ वर्त्तः॑ऽभ्याम्। वि॒द्युत॑मिति॒ वि॒ऽद्युत॑म्। क॒नीन॑काभ्याम्। शु॒क्राय॑। स्वाहा॑। कृ॒ष्णाय॑। स्वाहा॑। पार्या॑णि। पक्ष्मा॑णि। अ॒वा॒र्याः᳖। इ॒क्षवः॑। अ॒वा॒र्या᳖णि। पक्ष्मा॑णि। पार्याः॑। इ॒क्षवः॑ ॥१ ॥
स्वर रहित मन्त्र
शादन्दद्भिरवकान्दन्तमूलैर्मृदम्बर्स्वैस्तेगान्दँष्ट्राभ्याढँ सरस्वत्याऽअग्रजिह्वञ्जिह्वायाऽउत्सादमवक्रन्देन तालु वाजँ हनुभ्यामपऽआस्येन वृषणमाण्डाभ्यामात्याँश्मश्रुभिः पन्थानम्भ्रूभ्यान्द्यावापृथिवी वर्ताभ्याँविद्युतङ्कनीनकाभ्याँ शुक्लाय स्वाहा कृष्णाय स्वाहा पार्याणि पक्ष्माण्यवार्या इक्षवो वार्याणि पक्ष्माणि पार्या इक्षवः ॥
स्वर रहित पद पाठ
शादम्। दद्भिरिति दत्ऽभिः। अवकाम्। दन्तमूलैरिति दन्तऽमूलैः। मृदम्। बर्स्वैः। ते। गाम्। दष्ट्राभ्याम्। सरस्वत्यै। अग्रजिह्वमित्यग्रऽजिह्वम्। जिह्वायाः। उत्सादमित्युत्ऽसादम्। अवक्रन्देनेत्यवऽक्रन्देन। तालु। वाजम्। हनुभ्यामिति हनुऽभ्याम्। अपः। आस्येन। वृषणम्। आण्डाभ्याम्। आदित्यान्। श्मश्रुभिरिति श्मश्रुऽभिः। पन्थानम्। भ्रूभ्याम्। द्यावापृथिवी इति द्यावापृथिवी। वर्त्तोभ्यामिति वर्त्तःऽभ्याम्। विद्युतमिति विऽद्युतम्। कनीनकाभ्याम्। शुक्राय। स्वाहा। कृष्णाय। स्वाहा। पार्याणि। पक्ष्माणि। अवार्याः। इक्षवः। अवार्याणि। पक्ष्माणि। पार्याः। इक्षवः॥१॥
विषय - आता 25 व्या अध्यायाचा आरंभ होत आहे. या अध्यायाच्या पहिल्या मंत्रात कोणी काय करावे, या - विषयी वर्णन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे सत्य आणि उत्तम ज्ञानाची कामना करणार्‍या शिष्या (मी, तुझा अध्यापक तुला शारीरिक स्वच्छते विषयी तसेच शरीराच्या त्या त्या अवयवापासून ते ते लाभ कसे घ्यावेत, विषयी सांगत आहे) हे विद्यार्थी, तू (ते) तुझ्या (दद्भिः) दातांनी (शादम्) चर्वण, छेदन आदी कामे घेत जा. (दन्तमूलैः) दातांच्या मुळाचे (हिरड्यांना आणि (बर्स्वैः) दातांच्या मागील वा आतील भागांचे (अवकाम्) रक्षण करणार्‍या (मृदम्) माटीचा (मंजनाचा) (वापर करीत जा) (दष्ट्राभ्याम्) दाढापासून (सरस्वत्यै) विशेष ज्ञानपूर्ण वाणी (बोलण्यासाठी) (गाय्) वाणीचा (अभ्यास करीत जा-दंत्यवर्णाचे शुद्धपणे उच्चारण करणे शिक) (जिह्वायाः) जिभेच्या मुळा पासून (अग्रजिह्वम्) जिभेच्या अग्र भागापर्यंत (अवक्रन्देन) शुद्ध व अविकल कोम (उच्चारण, स्वादसेवन आदी) (कामे घेत जा.) (उत्सादम्) ज्या मुखातील वरच्या भागात जिव्हा स्थिर होते, त्या (तालु) टाळू द्वारे (हनुभ्याम्) आणि हनुवटी जवळील भागाद्वारे (वाजम्) अन्न चर्वण आदी क्रिया शिक. (आस्येन) ज्या भागात भोगनाला चावून मऊ आणि ओले केले जाते, त्या मुखाद्वारे (अपः) जल पीत जा (अण्डाभ्याम्) वीर्यधारणश करणार्‍या अंडकोषाद्वारे (वृषणाम्) वीर्यसेवन करणार्‍या अवयवाला (पुरूषेन्द्रियाला) (सशक्त कर) तसेच (श्मश्रुभिः) मुखाच्या भोवती जे केस म्हणजे दाढी-मिशा आहेत, त्यांच्याद्वारे (आदित्यान्) मुख्य विद्वानांना (दाढी-मिशा धारण करणार्‍या ज्ञानवृद्ध, वयोवृद्ध विद्वानांना) योग्य मान-आदर देत जा) (भ्रूभ्याम्) नेत्रांच्या वरील भागात ज्या भुवया आहेत, त्याद्वारे ज्यावर तू चालतोस तो मार्ग नीट पाहत जा) (वर्तोभ्याम्) येणार्‍या जाणार्‍या वा फिरणार्‍या वा नेत्रांद्वारे (पन्थानम्) (द्यावापृथिवी) सूर्य आणि भूमी तसेच (कनीनकाभ्याम्) वार्‍याप्रमाणे तेजस्वी असलेल्या दोन नेत्रगोलकांद्वारे (विद्युतम्) विद्युतशक्तीला ओळखत जा. हे सर्व ज्ञान मी तुला शिकवीत आहे. मी तुला सांगत आहे की (शुक्राय) वीर्य वृद्धीसाठी (स्वाहा) ब्रह्मचर्यपालन कर (कृष्णाय) विद्या आकर्षित म्हणजे अवगत करण्यासाठी (स्वाहा) सुंदर सुशील आचरण करीत जा. तसेच तू (पार्याणि) पूर्ण करण्यास योग्य वा ठरविलेल्या कार्यासाठी (पक्ष्माणि) सर्व दिशांकडून घेण्यास योग्य कामांसाठी वा पापणीवरच्या संवर्धनासाठी केसांसाठी (यत्नकर) (अवार्याः) सर्वप्रथम नदीतटावर उगवणार्‍या (इक्षवः) ऊसासाठी (यत्नकर) (अवार्याणि) नदीतटावर सर्वप्रथम उगवणारे (पक्ष्माणि) सर्वोपयोगी पदार्थ अथवा अंगावरील लोभ-संवर्धन क्रिया, तसेच (पार्या) रक्षण व संग्रह करण्यास योग्य (इक्षवः) ऊस, गूळ आदी पदार्थ आहेत, त्या पदार्थांचा, हे शिष्या, तू संग्रह करत जा. ॥1॥
भावार्थ - भावार्थ - अध्यापकांनी आपल्या शिष्यांना शरीर अवयवांच्या स्वच्छते विषयी, पुष्टीवर्धनाविषयी नेहमी उपदेश करावा. त्यांना आहार-विहार संबंधी मार्गदर्शन करावे, त्यांना समस्त विद्या सुखी करावे. ॥1॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal