ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 1/ मन्त्र 2
स जा॒तो गर्भो॑ असि॒ रोद॑स्यो॒रग्ने॒ चारु॒र्विभृ॑त॒ ओष॑धीषु । चि॒त्रः शिशु॒: परि॒ तमां॑स्य॒क्तून्प्र मा॒तृभ्यो॒ अधि॒ कनि॑क्रदद्गाः ॥
स्वर सहित पद पाठसः । जा॒तः । गर्भः॑ । अ॒सि॒ । रोद॑स्योः । अग्ने॑ । चारुः॑ । विऽभृ॑तः । ओष॑धीषु । चि॒त्रः । शिशुः॑ । परि॑ । तमां॑सि । अ॒क्तून् । प्र । मा॒तृऽभ्यः॑ । अधि॑ । कनि॑क्रदत् । गाः॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
स जातो गर्भो असि रोदस्योरग्ने चारुर्विभृत ओषधीषु । चित्रः शिशु: परि तमांस्यक्तून्प्र मातृभ्यो अधि कनिक्रदद्गाः ॥
स्वर रहित पद पाठसः । जातः । गर्भः । असि । रोदस्योः । अग्ने । चारुः । विऽभृतः । ओषधीषु । चित्रः । शिशुः । परि । तमांसि । अक्तून् । प्र । मातृऽभ्यः । अधि । कनिक्रदत् । गाः ॥ १०.१.२
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 1; मन्त्र » 2
अष्टक » 7; अध्याय » 5; वर्ग » 29; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 5; वर्ग » 29; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(रोदस्योः-गर्भः) द्युलोक और पृथिवीलोक का गर्भ-गर्भसमान मध्य में वर्त्तमान अथवा उनका तथा उनके ऊपर स्थित पदार्थों का वर्णन करनेवाला-प्रकट करनेवाला (सः-जातः-असि) वह तू सूर्य दृष्टिपथ में आया होता है (ओषधीषु) तेरे ओष-ताप को पीनेवाली पृथिवियों पर तथा उन पर स्थित ओषधियों में (विभृतः) विशेषरूप से प्रविष्ट हुआ (चारुः) चरणीय-भोजन पाक होम आदि कार्यों में सेवनीय (अग्ने) अग्नि नाम से पार्थिव अग्नि ! तू कहा जाता है (चित्रः शिशुः) दर्शनीय तथा प्रशंसनीय है (मातृभ्यः-अधि) जब पृथिवियों पर (गाः प्रकनिक्रदत्) अपनी किरणों-ज्वालाओं को प्रेरित करता हुआ (तमांसि-अक्तून् परि) अग्निरूप से अन्धकारों को परे भगाता है और सूर्यरूप से रात्रियों को परे हटाता है ॥२॥
भावार्थ
पृथिवलोक और द्युलोक का गर्भ-गर्भसमान मध्य में रहनेवाला तथा उनका और उन पर स्थित पदार्थों को दर्शाने-बतानेवाला सूर्य है। पृथिवी पर से अग्निरूप से अन्धकारों को दूर भगाता है, सूर्यरूप से रात्रियों को परे हटाता है। ऐसे हे विद्यासूर्य विद्वान् ! मानवसमाज एवं प्रत्येक गृह में प्रवचन कर अज्ञानान्धाकर-अविद्यारात्रि को भगाकर सावधान करें ॥२॥
विषय
वानस्पतिक भोजन
पदार्थ
[१] (स) = वह गतमन्त्र की सात बातों को अपनानेवाला तू (जातः) = शक्तियों के विकास वाला हुआ है, तू अपने में (रोदस्योः) = द्यावापृथिवी का, मस्तिष्क व शरीर का (गर्भ:) = [Joining, union] जोड़नेवाला (असि) = है, तू ने शरीर व मस्तिष्क दोनों की शक्ति का विकास किया है। केवल शरीर व केवल मस्तिष्क का विकास जीव के अधूरेपन का कारण होता है। केवल पृथिवी व केवल आकाश संसार को पूर्ण नहीं बनाता। इसी प्रकार वैयक्तिक जीवन की पूर्ति के लिये शरीर व मस्तिष्क दोनों के विकास को संगम करना आवश्यक है। अन्यथा हम राक्षस व ब्रह्म राक्षस ही बन जाते हैं। इस द्विविध विकास को जोड़नेवाले 'त्रित' से प्रभु कहते हैं कि ('अग्ने') = हे उन्नति करनेवाले जीव ! (चारुः) = शरीर व मस्तिष्क को उन्नति को अपने में संगत करके तू बड़े सुन्दर जीवन वाला हुआ है। इस सुन्दर जीवन का निर्माण तू इसलिये कर पाया है कि (ओषधीषु विभृतः) = ओषधि वनस्पतियों पर ही तेरा पालन-पोषण हुआ है। तेरा भोजन वानस्पतिक ही रहा है - 'व्रीहि, यव, माष व तिल' आदि का ही तूने प्रयोग किया है, मांस भोजन ने तेरे मन को क्रूर व राजस नहीं बना दिया। ओषधि - भोजन से तेरे सब दोषों का दहन [उष दाहे] हुआ है इसीलिये तू (चित्र:) = [चित् ज्ञाने] ज्ञान का ग्रहण करनेवाला बना है। 'शिशुः' [ शो तनूकरणे] = तूने अपनी बुद्धि को बड़ा सूक्ष्म बनाया है तथा (परि तमांसि) = अन्धकारों का तू वर्जन करनेवाला हुआ है [ परेर्वर्जने] और (मातृभ्यः) = तेरे जीवन का निर्माण करनेवाले 'माता-पिता व आचार्यों' से तू (अक्तून्) = ज्ञान की किरणों को (अधिकनिक्रदत्) = आधिक्येन गर्जना करता हुआ (प्रगाः) = प्राप्त हुआ है। उनसे समय-समय पर जिन ज्ञान की वाणियों को तूने सुना, उन्हें बारम्बार उच्चारण करते हुए [अधिकनिक्रदत्] तूने स्मरण कर लिया और इस प्रकार इन्हें अपने जीवन का अंग बना लिया। भोजन,
भावार्थ
भावार्थ- 'विकास, शरीर व मस्तिष्क का संगम, जीवन सौन्दर्य, वानस्पतिक ज्ञानग्रहण, बुद्धि की सूक्ष्मता, अन्धकार निरसन, ज्ञानवाणियों का जप व स्मरण' इन बातों को अपनाने से हमारा जीवन सफल होता है।
विषय
अरणियों में अग्नि और माता पिता में बालकवत् स्व-पर सैन्यों और शास्य शासक वर्गों में राजा की स्थिति।
भावार्थ
जिस प्रकार अग्नि (रोदस्योः गर्भः) उत्तरारणि और अधरारणि दोनों के बीच गर्भवत् गुप्त रहता है, (जातः) उत्पन्न होकर (ओषधीषु विभृतः) तापधारक काष्ठों में धारित होता है (तमांसि परि) अन्धकारों को दूर करके (मातृभ्यः गाः अक्तून् कनिक्रदत्) ज्ञाता, इन्द्रिय चक्षुओं को किरणें देता और प्रकाशित पदार्थों को बतलाता है उसी प्रकार हे (अग्ने) अग्निवत् तेजस्विन् ! तू माता पिता के बीच गर्भवत् उत्पन्न बालक के सदृश (जातः रोदस्योः) उत्पन्न या प्रकट होकर ही स्व और पर सैन्यों या शास्य-शासक दोनों वर्गों का (गर्भः) वश करने हारा (असि) है। तू (चारुः) प्रजाओं का भोक्ता और (ओषधीषु विभृतः) अन्न आदि ओषधियों पर परिपुष्ट बालकवत् हो (ओषधीषु) तेज प्रताप धारण करने वाली सेनाओं के आश्रय, उनके द्वारा ही (विभृतः) विशेष रूप से परिपुष्ट है। तू (शिशुः) शिशु के समान (चित्रः) परिवर्धन करने योग्य, अद्भुत आश्चर्य कर्मकारी, (शिशुः) प्रजाओं के बीच सोने या शासन करने वाला होकर (तमांसि परि) अन्धकारवत् समस्त खेदों, दुःखों को दूर करता हुआ (अक्तून्) सब दिनों, (मातृभ्यः) मातृवत्, उत्तम राष्ट्रनिर्माता प्रकृति जनों के लिये (गाः अधि कनिक्रदत्) वाणियों और उत्तम भूमियों पर अध्यक्षवत् शासन करे।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
त्रित ऋषिः॥ अग्निर्देवता॥ छन्द:-१, ६ पादनिचृत्त्रिष्टुप्। २, ३ विराट् त्रिष्टुप्। ४, ५ निचृत्त्रिष्टुप्। ७ आर्ची स्वराट् त्रिष्टुप्॥ सप्तर्चं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(रोदस्योः-गर्भः) द्यावापृथिव्योः “रोदसी द्यावापृथिवीनाम” [निघ०-३।३०] गर्भभूतो गर्भ इव मध्ये वर्तमानो यद्वा तयोस्तत्रस्थपदार्थानां शब्दयिता वर्णयिता प्रकटयिता, “गर्भ गृभेर्गृणात्यर्थे” [निरु० १०।२३] (सः-जातः-असि) स त्वं सूर्यः प्रसिद्धः सर्वैः साक्षाद् दृष्टिपथमागतो भवसि (ओषधीषु) ओषं तवौष्ण्यं धयन्तीषु पृथिवीषु “जगत्य ओषधयः” [श० १।२।२।२] “इयं पृथिवी वै जगती” [श० १२।८।२।२०] तत्रस्थासु खल्वोषधिषु च (विभृतः) विशेषेण धृतः सन् (चारुः) चरणीयः-भोजनपाकहोमकार्येषु सेवनीयः “चारुः चरतेः” [निरु० ८।१४] (अग्ने) अग्निः ‘व्यत्ययेन सम्बुद्धिः’ पार्थिवोऽग्निरुच्यते स सूर्यः (चित्रः शिशुः) चायनीयो दशनीयः प्रशंसनीयश्च “शिशुः शंसनीयो भवति” [निरु० १०।३९] (मातृभ्यः-अधिगाः प्रकनिक्रदत्) यदा पृथिवीषु “नमो मात्रे पृथिव्यै” [जै० १।१२९] “इयं पृथिवी वै माता” [श० १३।१।६।१] रश्मीन् “सर्वे रश्मयो गाव उच्यन्ते” [निरु० २।८] भृशं प्रगमयन् प्रेरयन् “कनिक्रदत् गच्छन्” [यजु० ११।४३। दयानन्दः] (तमांसि-अक्तून् परि) अग्निरूपेणान्धकारान् पर्यस्यसि सूर्यरूपेण रात्रीः परिक्षिपसि ॥२॥
इंग्लिश (1)
Meaning
Agni, born of the womb of earth and heaven covered in darkness over night, you are beautiful, lovely as a child and wonderful, and as you rise over night and darkness, you radiate your rays over mother heaven and earth proclaiming them bright, and immediately you are received and held over them in the herbs and trees for life.
मराठी (1)
भावार्थ
सूर्य व पृथ्वीलोक व द्युलोकाचा गर्भ असल्याप्रमाणे, गर्भाप्रमाणे मध्ये राहणारा व त्यांच्यावर स्थित असलेल्या पदार्थांना दृश्यमान करणारा आहे. पृथ्वीवरून अंधकार दूर करणारा व रात्र दूर सारणारा सूर्यच आहे. अशाच प्रकारे विद्यासूर्य विद्वानाने मानव समाज व प्रत्येक गृहात उपदेश करून अज्ञानांधकार-अविद्यारूपी रात्रीला दूर करून सावधान करावे. ॥२॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal