ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 3/ मन्त्र 5
स्व॒ना न यस्य॒ भामा॑स॒: पव॑न्ते॒ रोच॑मानस्य बृह॒तः सु॒दिव॑: । ज्येष्ठे॑भि॒र्यस्तेजि॑ष्ठैः क्रीळु॒मद्भि॒र्वर्षि॑ष्ठेभिर्भा॒नुभि॒र्नक्ष॑ति॒ द्याम् ॥
स्वर सहित पद पाठस्व॒नाः । न । यस्य॑ । भामा॑सः । पव॑न्ते । रोच॑मानस्य । बृ॒ह॒तः । सु॒ऽदिवः॑ । ज्येष्ठे॑भिः । यः । तेजि॑ष्ठैः । क्री॒ळु॒मत्ऽभिः॑ । वर्षि॑ष्ठेभिः । भा॒नुऽभिः॑ । नक्ष॑ति । द्याम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
स्वना न यस्य भामास: पवन्ते रोचमानस्य बृहतः सुदिव: । ज्येष्ठेभिर्यस्तेजिष्ठैः क्रीळुमद्भिर्वर्षिष्ठेभिर्भानुभिर्नक्षति द्याम् ॥
स्वर रहित पद पाठस्वनाः । न । यस्य । भामासः । पवन्ते । रोचमानस्य । बृहतः । सुऽदिवः । ज्येष्ठेभिः । यः । तेजिष्ठैः । क्रीळुमत्ऽभिः । वर्षिष्ठेभिः । भानुऽभिः । नक्षति । द्याम् ॥ १०.३.५
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 3; मन्त्र » 5
अष्टक » 7; अध्याय » 5; वर्ग » 31; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 5; वर्ग » 31; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(यस्य बृहतः-रोचमानस्य सुदिवः) जिस महान् प्रकाशमान उत्तम प्रकाशमान द्युस्थानवाले सूर्य के (भामासः) प्रकाशतरङ्ग (स्वनाः-न पवन्ते) स्तुतिवचनवाले जैसे गति करते हैं-प्राप्त होते हैं और (यः) जो सूर्य (ज्येष्ठेभिः) उन श्रेष्ठों (तेजिष्ठैः) अतितेजस्वियों (क्रीडुमद्भिः) क्रीडा वालों-क्रीडा से करते हुओं (वर्षिष्ठेभिः) बढ़े-चढ़े (भानुभिः-द्यां नक्षति) स्वज्योतियों द्वारा द्युलोक को व्याप्त होता है, उस सूर्य को सब विशेषरूप से जानें ॥५॥
भावार्थ
प्रकाशमान सूर्य की प्रकाशतरङ्ग संसार में सर्वत्र क्रीडा सी करती हुई गति करती हैं, उपासक जैसे परमात्मा की स्तुति करते हुए संसार में विचरते हैं और अन्त में मोक्ष में विराजते हैं, ऐसे विद्यासूर्य विद्वान् की ज्ञानतरङ्ग संसार में फैला करती हैं। ऐसा विद्या-सूर्य विद्वान् का परमधाम विद्याधाम-विद्याप्रतिष्ठान है ॥४॥
विषय
प्रभु की वाणी
पदार्थ
(यस्य) = जिस प्रभु की (भामासः) = ज्ञानदीप्तियाँ (स्वनाः न) = स्वनों के समान हैं, प्रभु का प्रकाश क्या है ? यह अन्त:स्थित प्रभु की प्रेरणात्मक वाणी है। इस वाणी को सुनना ही 'अनाहत' है । आघात से उत्पन्न होने के कारण ये सब शब्द 'आहत' कहलाते हैं। ड्रम पर ड्रमष्टिक से आघात करते हैं और शब्द उत्पन्न होता है, हम जो शब्द बोलते हैं वह भी प्रारम्भ में 'मनः कायाग्नि- माहन्ति' मन का कायाग्नि पर आघात होने से ही उत्पन्न होता है। यदि (रोचमानस्य) = उस तेजस्विता से चमकनेवाले (बृहतः) = अत्यन्त विशाल (सुदिवः) = उत्तम ज्ञान की ज्योति वाले प्रभु की इन वाणियों को हम सुनते हैं तो ये वाणियाँ (पवन्ते) = हमारे जीवन को पवित्र करनेवाली होती हैं । हमारे जीवनों को पवित्र करके ये वाणियाँ हमें भी उस पिता प्रभु की तरह ही 'रोचमान, बृहत् तथा सुदिव' बनाती हैं। हमारे शरीर नीरोग होकर तेजस्वी होते हैं, हमारे मन निर्मल होकर बृहत् व विशाल होते हैं, हमारी बुद्धियाँ भी निर्मल होकर ज्ञानज्योति से चमक उठती हैं । प्रभु इन (भानुभिः) = ज्ञानदीप्तियों से यह प्रभु की वाणी को सुननेवाला व्यक्ति (द्याम् नक्षति) = द्युलोक की ओर जाता है । पृथिवी से ऊपर उठकर अन्तरिक्ष में, अन्तरिक्ष से ऊपर उठकर यह द्युलोक में पहुँचता है। यहाँ इस सूर्यसम से आगे बढ़ता हुआ यह उस अमृत अव्ययात्मा ब्रह्म को प्राप्त करता है 'सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति यत्रामृतः स पुरुषो ह्यव्ययात्मा' । 'कौन उस प्रभु को प्राप्त करता है अथवा द्युलोक की ओर जाता है ?' इस प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं कि (यः) = जो उन ज्ञान दीतियों से युक्त होता है जो (ज्येष्ठेभिः) = [उपलक्षिता] हमें ज्येष्ठ बनानेवाली हैं, जिन ज्ञान दीप्तियों से हमारा जीवन श्रेष्ठ बनता है। श्रेष्ठता का अभिप्रायः स्पष्ट करते हुए कहते हैं कि - (तेजिष्ठैः) = ये हमें अत्यन्त तेजस्वी बनाती हैं, (क्रीडुमद्भिः) = युक्ताहार विहार वाला बनाकर ये ज्ञानदीप्तियाँ जहाँ हमें शरीर में नीरोग व तेजस्वी बनाती हैं वहाँ हमारे मनों को भी निर्मल बनाकर ये हमें 'क्रीडुमान्' बनाती है। संसार हमारे लिये एक 'क्रीडु' खिलौना होता है। इस खिलौनेवाले हम होते हैं। हम प्रत्येक घटनाएँ आनन्द का अनुभव करने लगते हैं। पराजय को भी एक खिलाड़ी की मनोवृत्ति से ही ग्रहण करते हैं । हानि-लाभ हमें क्षुब्ध नहीं कर देते । ये ज्ञानदीप्तियाँ (वर्षष्ठेभिः) = ज्ञानवृद्ध तो हमें बनाती ही हैं। खूब उत्तम ज्ञान को प्राप्त कराके ये हमारे लिए सब सुखों का वर्षण करनेवाली होती हैं । एवं 'तेजिष्ठ क्रीडुमान् हैं। व वर्षिष्ठ' बनकर हम सचमुच ज्येष्ठ बनते हैं, प्रभु की ज्ञानदीसियों का यही हमारे पर अनुग्रह है ।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु का प्रकाश 'आत्मा का शब्द' है [voice of conscious] इसे हम सुनते हैं तो 'रोचमान, बृहत् व सुदिव' बनते हैं, 'तेजिष्ठ, क्रीडुमान्, वर्षिष्ठ' बनकर ज्येष्ठ बनते हैं और द्युलोक को प्राप्त करते हैं।
विषय
सूर्यवत् प्रचण्ड प्रखर राजा का तेज।
भावार्थ
(यस्य सु-दिवः) जिस उत्तम कामनावान्, सूर्यवत् तेजस्वी (बृहतः) महान् (रोचमानस्य) सब को अच्छा लगने वाले, कान्तिमान् के (स्वनाः न) आज्ञा-वचनों या गर्जनाओं के समान (भामासः) क्रोध, वा पराक्रम (पवन्ते) प्रकट होते हैं, और (यः) जो (ज्येष्ठेभिः) अति उत्तम (तेजिष्ठैः) अति तेजस्वी, (क्रीडुमद्भिः) विनोदी, (वर्षिष्ठैः) वयोवृद्ध,(भानुभिः) रश्मितुल्य अज्ञानान्धकार के नाशक, मार्गदर्शक पुरुषों के साथ (द्याम् नक्षति) आकाशवत् पृथिवी को प्राप्त होता है वही उत्तम नेता प्रभु है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
त्रित ऋषिः अग्निर्देवता ॥ छन्द:- १ पादनिचृत् त्रिष्टुप्। २, ३ निचृत् त्रिष्टुप्। ४ विराटत्रिष्टुप्। ५–७ त्रिष्टुप्। सप्तर्चं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(यस्य बृहतः-रोचमानस्य सुदिवः) यस्य महतः प्रकाशमानस्य शोभनद्युलोकवतः सूर्यस्य (भामासः) प्रकाशतरङ्गाः (स्वनाः-न पवन्ते) स्वनवन्तः शब्दवन्तः स्तुतिवचनवन्तः-इव स्वनः शब्दस्तद्वन्तः, अकारो मत्वर्थीयः, गच्छन्ति (यः) यश्च सूर्यः (ज्येष्ठेभिः) ज्येष्ठैः (तेजिष्ठैः) तेजस्वितमैः (क्रीडुमद्भिः) क्रीडावद्भिः (वर्षिष्ठेभिः) वृद्धतमैः (भानुभिः-द्यां नक्षति) स्वज्योतिधर्मैः द्युलोकमाप्नोति तं सर्वे विजानन्तु ॥५॥
इंग्लिश (1)
Meaning
Agni, beauteous and blissful, mighty and sublime presence whose brilliant rays and reflections radiate, resound and flow like roaring winds and thunderous lightning illumines the heavens with its highest lustre and with its sportive and most potent splendours reaches the summit of refulgent space.
मराठी (1)
भावार्थ
प्रकाशमान सूर्याचे तरंग जगात सर्वत्र क्रीडा करत गती करतात. उपासक जसे परमात्म्याची स्तुती करत जगात शोभायमान होतात व शेवटी मोक्षात जातात. तसे विद्यासूर्य विद्वानांचे ज्ञानतरंग जगात पसरतात. अशा विद्यासूर्य विद्वानाचे परमधाम विद्याधाम विद्या प्रतिष्ठान आहे. ॥५॥
टिप्पणी
ज्येष्ठेभिर्यस्तेजिष्ठै: क्रीळुमद्भिर्वर्षिष्ठेभिर्भानुभिर्नक्षति द्याम् ॥५॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal