विषय - अस्मिन् सूक्ते त्रिषु लोकेषु अप्तत्त्वप्रवर्तनं पृथिव्यां तु जलरूपेण नद्यः प्रवहन्ति तासामुपयोगश्च जनैर्ग्राह्य इत्येवमादयो विषया विस्तरेण प्रदर्शिताः सन्ति ता नद्यश्च विविधरूपाः सन्ति। वक्तव्यम्−केचिन्मन्यन्तेऽत्र सूक्ते गङ्गाद्यो नद्यः शरीरस्थनाड्यः सन्ति न पृथिवीपृष्ठा नद्य इति न सम्यक् तासामाधिदैविकक्षेत्रस्य वस्तुतत्वात्। निघण्टुक्रमोऽपि साक्ष्यं यतो ‘नद्यः’ इति कथनानन्तरम् ‘आपः’ पुनः ‘ओषधयः’। यास्काभिमतिश्च नदीकथने पृथिवीस्थानदेवतानां स्तवनप्रसङ्गात् तथा ‘सरस्वती सर इत्युदकनाम सर्तेस्तद्वती’ तथा “सुषोमा सिन्धुर्यदेनामभिप्रसुवन्ति नद्यः। वेदस्य च स्वतः साक्ष्यं गङ्गाद्या नद्यो भवन्ति, तद्यथा (१) “सत्यमित्त्वा॑महे नदि पुरुष्ण्यव॑ देदिशम्। नेमा॑पो अश्वदात॑रः शवि॑ष्ठादस्ति मर्त्यः॑॥” (ऋ० ८।७४।१५) अत्र महे नदि ! परुष्णि ! सम्बोधनं पुनश्च सा हि ‘आपः’ इति नाम्ना सम्बोध्यते। (२) “मध्वा॑ पृञ्चे नद्यः॑ पर्व॑ता गिरयो मधु। मधु परु॑ष्णी शीपा॑ला शमास्ने अ॑स्तु शं हृदे॥” (अथर्व० ६।१२।३) इति सर्पविषचिकित्सायां ‘नद्यः पर्वता गिरयः परुष्णी’ कथनेन नाडी किन्तु नदी हि स्पष्टा। (३) “यत् सिन्धौ यदसि॑क्न्यां यत्स॑मुद्रेषु॑ मरुतः सुबर्हिषः। यत्पर्व॑तेषु भेषजम्॥” (ऋ० ३।३३।१) इत्यत्र “विपाट् या विविधं पटति गच्छति विपाटयति-वा सा, शुतुद्री शु शीघ्रं तुदति, व्यथति सा पयसा जलेन जवेते” [पदार्थे] “अश्वे इव विषेते हासमाने गावेव शुभ्रे रिहाणे पयसा विपाट् शुतुद्री प्रजवेते इव भवेताम्” [अन्वये] “यथा पर्वतानां मध्ये वर्तमाना नद्योऽश्वा इव धावन्ति गाव इव शब्दायन्ते” [भावार्थे] अत्र दयानन्दमते विपाट् शुतुद्री नद्यौ स्तः, इति स्पष्टम्। एवं तर्हि गङ्गादिनामभिर्वेदे न भवितव्यं तस्येश्वरज्ञानात्मकत्वात् सृष्टेरारम्भे प्रकाश्यमानत्वात् ? उच्यते मनुष्यरचितानां वस्तूनां रथादीनि नामानि यथा वेदे सन्ति तथा गङ्गादिनामान्यपि निरवद्यानि-अशङ्कनीयानि, इदं कथं मनुष्यरचितानां वस्तूनां नामानि तु स्युः स्वरचितानामीश्वररचितानां नामानि तु स्युरिति मतिर्न युक्ता। ननु गङ्गाद्या नद्यस्तु खल्वार्यावर्ते [भारते] सन्ति तेन-आर्यावर्तस्य देशस्येतिहासो भविष्यति वेदे। उच्यते-आर्यावर्ते देशे गङ्गाद्याः प्रवहन्तीति न वाच्यं किन्तु पृथिवीपृष्ठे प्रवहन्तीति वक्तव्यम्, तदा पृथिवीपृष्ठे या या नदी यथा यथा गुणयुक्ता दृष्टा पुरातनैर्वैदिकैर्ऋषिभिस्तत्तद्गुणवशात् तस्यास्तस्या-स्तत्तन्नामकरणं कृतं वेदाद् दृष्ट्वा, मनुना खलूक्तं यथा “सर्वेषां तु स नामानि कर्माणि च पृथक् पृथक्। वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक् संस्थाश्च निर्ममे॥” (मनु० १।२१) यास्केन गुणा दर्शिता हि “गङ्गा गमनात्” इति यौगिकनामानि न रूढिनामानि पुनश्च खागोलिकेन भौगोलिकेन चेतिहासेन वेदेऽवश्यं भवितव्यमेव। यथा ‘सूर्यः-चन्द्रमाः’ इत्येवमादीनां खागोलिकानां पदार्थानां वर्णनं वेदे तथा गङ्गादीनां भौगोलिकानां वस्तूनामपि वर्णनेन भवितव्यम्। अपि तु नदीनां वैदिकनाम्नां क्षेत्रं केवलं पृथिवी हि नास्ति किन्तु पृथिव्यन्तरिक्षद्युलोकास्त्रयोऽपि क्षेत्राणि सन्ति, एतत्सूक्तस्य प्रथममन्त्रे ह्युक्तमस्ति “प्र सप्त स॑प्त त्रेधा हि च॑क्रमुः” (ऋ० १०।७५।१) पृथिवीस्थानेषु नद्योऽपि देवतात्वस्य भागिन्यः सन्ति, कस्याश्चिज्जलपाने भेषजं कस्याञ्चित् स्नाने महौषधं तथाऽन्नोत्पादनाय क्षेत्रसेचनाय तु सर्वा नद्य उपकारिण्यः सन्ति ता एताः स्तोतव्याः प्रशंसनीया उपयोज्याः।