ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 79/ मन्त्र 6
ऋषिः - अग्निः सौचीको, वैश्वानरो वा, सप्तिर्वा वाजम्भरः
देवता - अग्निः
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
किं दे॒वेषु॒ त्यज॒ एन॑श्चक॒र्थाग्ने॑ पृ॒च्छामि॒ नु त्वामवि॑द्वान् । अक्री॑ळ॒न्क्रीळ॒न्हरि॒रत्त॑वे॒ऽदन्वि प॑र्व॒शश्च॑कर्त॒ गामि॑वा॒सिः ॥
स्वर सहित पद पाठकिम् । दे॒वेषु॑ । त्यजः॑ । एनः॑ । च॒क॒र्थ॒ । अग्ने॑ । पृ॒च्छामि॑ । नु । त्वाम् । अवि॑द्वान् । अक्री॑ळन् । क्रीळ॑न् । हरिः॑ । अत्त॑वे । अ॒दन् । वि । प॒र्व॒ऽशः । च॒क॒र्त॒ । गाम्ऽइ॑व । अ॒सिः ॥
स्वर रहित मन्त्र
किं देवेषु त्यज एनश्चकर्थाग्ने पृच्छामि नु त्वामविद्वान् । अक्रीळन्क्रीळन्हरिरत्तवेऽदन्वि पर्वशश्चकर्त गामिवासिः ॥
स्वर रहित पद पाठकिम् । देवेषु । त्यजः । एनः । चकर्थ । अग्ने । पृच्छामि । नु । त्वाम् । अविद्वान् । अक्रीळन् । क्रीळन् । हरिः । अत्तवे । अदन् । वि । पर्वऽशः । चकर्त । गाम्ऽइव । असिः ॥ १०.७९.६
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 79; मन्त्र » 6
अष्टक » 8; अध्याय » 3; वर्ग » 14; मन्त्र » 6
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 3; वर्ग » 14; मन्त्र » 6
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् ! तू (देवेषु) जीवन्मुक्त विद्वानों में (त्यजः-एनः) क्रोध तथा पाप (किं चकर्थ) क्या करता है? अर्थात् नहीं करता है (नु-अविद्वान् त्वां पृच्छामि) अविद्वान् होता हुआ तुझ से पूछता हूँ (अक्रीडन् क्रीडन् हरिः) न जानता हुआ या जानता हुआ तू संहर्ता (अत्तवे-अदन्) अपने में ग्रहण करने के लिए ग्रहण करता हुआ (असिः) द्राँती (पर्वशः) टुकड़े-टुकड़े कर (गाम्-इव) अन्न के पौधे को जैसे (विचकर्त) छिन्न-भिन्न कर देती है ॥६॥
भावार्थ
परमात्मा जीवन्मुक्त विद्वानों के निमित्त कोई क्रोध या अहित कार्य नहीं करता है। इस बात को अविद्वान् नहीं जान सकता, किन्तु वह जो संसार में जन्मा है, लीलया उसका संहार करके अपने में ले लेता है प्रत्येक अङ्ग का विभाग करके ॥६॥
विषय
परमेश्वर के उग्र रूप को देखकर भक्त को जिज्ञासा। परमेश्वर की संहारक शक्ति का दर्शन। गीता के ११ वें अध्याय में कहे विराट् की उग्र रूप से तुलना।
भावार्थ
हे (अग्ने) ज्ञानस्वरूप ! प्रकाशवान् ! प्रभो ! तू (किम् एनः) किस अपराधो को देख कर (देवेषु) मनुष्यों पर (त्यजः चकर्थ) क्रोध करता है, रुद्र हो उनको दण्ड देता है। मैं (अविद्वान्) अज्ञानी और (अक्रीडन्) किसी प्रकार का हास्य विनोद न करता हुआ, सत्य जिज्ञासु भाव से (त्वाम् पृच्छामि) तुझसे पूछता हूं। (हरिः) जगत् को हरने वाला संहारकारी, (क्रीडन्) मानो खेलता हुआ ही (अत्तवे अदन्) खाद्य पदार्थ खाता हुआ (पर्वशः) पोरु २ पर (गाम् इव असिः) तांत या चमड़े वा अन्न को शस्त्र के समान (वि चकर्त्त) काट डालता है।
टिप्पणी
संहारकारी प्रभु का उग्र रूप देखकर स्वभावतः जिज्ञासा उत्पन्न होती है कि दयालु प्रभु भला क्योंकर इतना उग्र होता है। इसका वर्णन वा व्याख्या गीता के ११ वें अध्याय में देखो वहां भी अर्जुन जिज्ञासु ने प्रश्न किया है— आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोस्तु ते देववर प्रसीद। विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं नहि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥ ११॥ ३१॥ प्रलयकाल में पर्वशः-छेदन जैसे— वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि। के चिद्विलग्नाः दशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गः॥ ११॥ २७॥ प्रलयकाल में विश्वसंहारक शक्ति का उग्र रूप इस प्रकार दीखता है, जैसे गीता में— यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतंगा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः। तथैव नाशाय विशन्ति लोकास्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः। लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्लोकान् समग्रान् वदनैर्ज्वलद्भिः। तेजोभिरापूर्य जगत् समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो। ( गी० ११। २६,३०॥ प्रभु के उस भयंकर रूप को देखकर जिज्ञासु का सब विहार-विनोद नष्ट हो जाता है। वह मूढ़ चेतना और ज्ञान से शून्य अपने को पाता है। ऐसा ही भाव गीता में दिखाया है जैसे— सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति। अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात् प्रणयेन वापि॥ यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥ ४१-४२ अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि भयेन च प्रव्यथितं मनो मे। ४५ गीता ११। ४१,४२, ४५॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अग्निः सौचीको वैश्वानरो वा सप्तिर्वा वाजम्भरः। अग्निर्देवता॥ छन्द:-१ पादनिचृत् त्रिष्टुप्। २, ४, ६ विराट् त्रिष्टुप्। ३ निचृत् त्रिष्टुप्। ५ आर्ची- स्वराट् त्रिष्टुप्। ७ त्रिष्टुप्॥ सप्तर्चं सूक्तम्॥
विषय
प्रकृति का विचित्र स्वभाव
पदार्थ
[१] हम प्रकृति में देखते हैं कि नाममात्र भी प्रकृति के विषय में हम अपराध करते हैं और प्रकृति एकदम उसका हमें दण्ड देती है । यह अपराध दो प्रकार का है। एक तो यह कि जिन चीजों का प्रयोग करना चाहिए उनका प्रयोग न करें और दूसरा यह कि जिनका प्रयोग नहीं करना चाहिए उनका प्रयोग कर बैठें। पहले अपराध 'त्यज्य' हैं, दूसरे 'एनस्' पहले sins of omission, तथा दूसरे sins of eonamision | ये सब अपराध हमारी अल्पज्ञता व मूर्खता के कारण ही हुआ करते हैं। सो कहते हैं कि हे (अग्ने) = परमात्मन् (अविद्वान्) = अल्पज्ञ होता हुआ मैं (नु) = सब (त्वाम्) = आप से (पृच्छामि) = पूछता हूँ कि मनुष्य (देवेषु) = शरीरस्थ देवों के विषय में (किं) = क्या (त्यजः) = करने योग्य के न करने का पाप तथा (एनः) = न करने योग्य के करने का पाप चकर्थ करता है कि प्रकृति उसे (पर्वशाविचकर्त) = एक-एक पर्व काटती हुई पीड़ा पहुँचाती है, उसी प्रकार (इव) = जैसे कि (असिः गाम्) = तलवार किसी को काटती है। मैं प्रकृति के विषय में गलती कर बैठता हूँ और उस गलती के कारण रोग के रूप में कष्ट को प्राप्त करता हूँ । [२] यह गलतियाँ सामान्यतः चार भागों में बाँटी जा सकती है— [क] (अक्रीडन्) = व्यायाम को बिलकुल न करता हुआ । व्यायाम का बिलकुल न करना पहली गलती है, [ख] (क्रीडन) = हर सम खेलता हुआ। यह व्यायाम की अति है । यह अति व्यायाम भी विविध व्याधियों का कारण बनता है। [ग] (हरि:) = मैं कभी-कभी अन्याय से धन का हरण करनेवाला बनता हूँ [हरणात्] । इस के परिणामरूप मानस अशान्ति को भोगता हूँ और [घ] (अत्तवे अदन्) = खाने के लिये खाने लगता हूँ। खाने के लिये ही खाने लगना सबसे बड़ा दोष है, यह सब प्रकार की अवनतियों का कारण होता है। [३] शरीर में अग्नि का निवास मुख में है, वायु का नासिका में, सूर्य का आँखों में, दिशाओं का कानों में, चन्द्रमा का हृदय में और इस प्रकार सारे देवता इस शरीर में भिन्न-भिन्न स्थानों में रह रहे हैं। इनके विषय में हमारे यही मुख्य रूप से अपराध हैं कि हम [क] व्यायाम बिलकुल नहीं करते, [ख] अतिव्यायाम कर बैठते हैं, [ग] चोरी करके धन जुटाते हैं, [घ] भोगों में फँस जाते हैं। इन अपराधों से देवताओं का हम निरादर करते हैं और यह देवताओं का निरादर हमारे कष्टों का कारण बनता है । उपर्युक्त बातों को छोड़कर इन देवताओं की पूजा ही हमें सुखी बनायेगी।
भावार्थ
भावार्थ- हम अव्यायाम, अतिव्यायाम, धनदासता व स्वाद रूप दोषों से ऊपर उठकर शरीरस्थ देवों के विषय में कोई अपराध न करें जिससे हम स्वस्थ बने रहें ।
संस्कृत (1)
पदार्थः
(अग्ने देवेषु किं त्यजः-एनः-चकर्थ) हे अग्रणायक परमात्मन् ! देवेषु विद्वत्सु जीवन्मुक्तेषु कथं क्रोधः “त्यजः क्रोधनाम” निघं० (२।१३) तथा पापं न करोषि न कथमपीत्यर्थः (नु-अविद्वान् त्वां पृच्छामि) पुनस्त्वामहमविद्वान् पृच्छामि (अक्रीडन् क्रीडन् हरिः-अत्तवे-अदन्) अजानन्, जानन् संहर्ता स्वस्मिन् ग्रहणाय गृह्णन् सन् (असिः पर्वशः-गाम्-इव विचकर्त) यथा दात्रमन्नतरुम् “अन्नं वै गौः” [श० ४।३।४।२५] प्रतिपर्व छिनत्ति ॥६॥
इंग्लिश (1)
Meaning
An ignorant man, I ask you, Agni, whether among the divinities, in sport or not in sport, you subject men to sin, anger and aversion, since the omnipotent power, creator and destroyer, to swallow what is to be swallowed at the end, cuts things into particles like a knife cutting leather into pieces.
मराठी (1)
भावार्थ
परमात्मा जीवनमुक्त विद्वानांच्या निमित्त क्रोध किंवा अहित करत नाही. ही गोष्ट अविद्वान लोक जाणत नाहीत; परंतु जो जगात जन्माला आलेला आहे परमात्मा त्याचा लीलया संहार करतो व प्रत्येक अंगाचा सूक्ष्म भाग करून आपल्यात सामावून घेतो. ॥६॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal