ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 6/ मन्त्र 7
ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
देवता - अग्निः
छन्दः - विराड्गायत्री
स्वरः - षड्जः
अ॒न्तर्ह्य॑ग्न॒ ईय॑से वि॒द्वान् जन्मो॒भया॑ कवे। दू॒तो जन्ये॑व॒ मित्र्यः॑॥
स्वर सहित पद पाठअ॒न्तः । हि । अ॒ग्ने॒ । ईय॑से । वि॒द्वान् । जन्म॑ । उ॒भया॑ । क॒वे॒ । दू॒तः । जन्या॑ऽइव । मित्र्यः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अन्तर्ह्यग्न ईयसे विद्वान् जन्मोभया कवे। दूतो जन्येव मित्र्यः॥
स्वर रहित पद पाठअन्तः। हि। अग्ने। ईयसे। विद्वान्। जन्म। उभया। कवे। दूतः। जन्याऽइव। मित्र्यः॥
ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 6; मन्त्र » 7
अष्टक » 2; अध्याय » 5; वर्ग » 27; मन्त्र » 7
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 5; वर्ग » 27; मन्त्र » 7
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथेश्वरविषयमाह।
अन्वयः
हे कवेऽग्ने विद्वाँस्त्वं हि मित्र्यो दूतो जन्येवान्तरीयस उभया जन्मकृत्यानि वेत्सि तस्मादस्माभिरुपास्योऽसि ॥७॥
पदार्थः
(अन्तः) मध्ये (हि) खलु (अग्ने) विद्युदिव स्वप्रकाशजगदीश्वर! (ईयसे) प्राप्नोसि (विद्वान्) सकलवित् (जन्म) जन्मानि (उभया) वर्त्तमानेन सह पूर्वापराणि (कवे) क्रान्तप्रज्ञ सर्वज्ञ (दूतः) सर्वतः समाचारप्रदः (जन्येव) जनेभ्यो हित इव (मित्र्यः) मित्रेषु साधुः ॥७॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः। यथा सत्योपदेष्टा सत्यकारी सर्वस्य प्रियं प्रेप्सुः सुहृदाप्तो बाह्यमन्तरं विज्ञानं प्रदाय धर्मे नियच्छति तथाऽन्तर्बहिःस्थः परमेश्वरः सर्वेषां सर्वाणि कर्माणि विदित्वा फलं ददाति ॥७॥
हिन्दी (3)
विषय
अब ईश्वर के विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
हे (कवे) क्रम-क्रम से बुद्धि को विषयों में प्रविष्ट करनेवाले सर्वज्ञ (अग्ने) बिजुली के समान आप ही प्रकाशमान जगदीश्वर वा (विद्वान्) सब विषयों को जाननेवाले विद्वान् जन ! आप (हि) ही (मित्र्यः) मित्रों में साधु (दूतः) सबसे समाचार के देनेहारे (जन्येव) जनों के लिये हितकारी जैसे हो वैसे (अन्तः) हृदयाकाश के बीच (ईयसे) प्राप्त होते हो (उभया) वर्त्तमान के साथ अगले-पिछिले (जन्म) जन्म और कर्मों को जानते हो इससे हम लोगों के उपासना करने योग्य हो ॥७॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सत्य का उपदेश और सत्य का आचरण करनेवाला पुरुष सबके प्रिय पियारे काम को चाहनेवाला सबका मित्र शास्त्रज्ञ धर्मात्मा विद्वान् बाहर-भीतर विज्ञान देकर धर्म में नियत करता है, वैसे भीतर-बाहर स्थित परमेश्वर सबके समस्त कामों को जानकर फल देता है ॥७॥
विषय
हृदयस्थ प्रभु
पदार्थ
१. हे (अग्ने) = अग्रणी प्रभो ! आप (हि) = निश्चय से (अन्तः ईयसे) = हमारे हृदयों में ही विचरते हैं । हे (कवे) = क्रान्तप्रज्ञ प्रभो! आप हमारे हृदयों में उठनेवाले (उभयाजन्म) = शुभाशुभ दोनों भावों की उत्पत्ति को (विद्वान्) = जानते हैं। 'एकोऽहमस्मीति च मन्यसे त्वं, न हृदयं वेत्सि मुनिं पुराणम्' वे पुराण मुनि सबके हृदयों में निवास करनेवाले हैं । २. हे प्रभो ! (दूतः) = आपने ही हमारे लिए ज्ञान के सन्देश को प्राप्त कराना है। (जन्या इव) = [Pleasure, happiness affection] आप ही हमारे लिए वस्तुतः आनन्द हैं व प्रेम हैं। आपके सम्पर्क में ही हम आनन्द व प्रेम का अनुभव करते हैं । (मित्र्यः) = आप ही उत्तम मित्र हैं-हमें सब पापों व रोगों से बचानेवाले हैं [प्रमीतेः त्रायते] ।
भावार्थ
भावार्थ - प्रभु का वास हमारे हृदय में हैं। हमारे लिए ज्ञान का सन्देश देते हुए हमें पापों व रोगों से बचाते हैं ।
विषय
विद्वान् दूत का कर्त्तव्य ।
भावार्थ
हे ( कवे ) क्रान्तदर्शिन् ! तू ( दूतः ) दुष्टों को संतापकारी ( जन्य इव ) सर्वजनों के हितकारी के समान, ( मित्र्यः ) मित्रों का भी हितकारी, मित्रों में सर्वश्रेष्ठ ( विद्वान् ) विद्वान् होकर हे ( अग्ने ) ज्ञानवन् ! तू ( उभया अन्तः ) दोनों पक्षों के बीच में ( जन्म ) मनुष्यों को या कारणों को प्राप्त हो । ( २ ) परमेश्वर हम इस और उस दोनों जन्मों के बीच को जानता है ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
सोमाहुतिभर्गिव ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः– १, ३, ५,८ गायत्री । २,४, ६ निचृद्गायत्री । ७ विराड्गायत्री ॥ अष्टर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सत्योपदेशक, सत्याचरणी, सर्वांचा प्रिय, सुहृद आप्त, प्रबल इच्छुक, धर्मात्मा, विद्वान शास्त्रज्ञ अंतर्बाह्य विज्ञान देऊन धर्मात नियत करतो, तसा अंतर्बाह्य परमेश्वर सर्वांचे कर्म जाणून फळ देतो. ॥ ७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Agni, omnipresent lord of light, you are ever present in the heart within. Lord of knowledge, poetic visionary of the universe, you know the birth and death of things past, present and future. Harbinger and giver of knowledge of life in existence, you are the friend of all living beings for the sake of entire humanity.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The theme of God. is described.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O all knowing Lord! you get all knowledge into our mind, and are illuminators like the lighting and know all the sciences. You are friendly to gentlemen, and are their communicator and benefactor to them. You are seated in our heart (conscience) and know our deeds of this and past life.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
A scholar preaches and practices truth and is friendly and helper to all other learned and religious persons. He takes them on the righteous path. Same way, God observes our all deeds and imparts its results.
Foot Notes
(ईयसे) प्राप्नोसि । = You reach. (उभया) वत्तंमानेन सह पूर्वापराणि = The present and past life periods. (कवे) ऋान्तप्रज्ञ सर्वज्ञ ] Excellent in wisdom and all-knower. (जन्येव ) जनेभ्यो हितइव | = Beneficial to all people.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal