Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 5 के सूक्त 51 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 51/ मन्त्र 8
    ऋषिः - स्वस्त्यात्रेयः देवता - विश्वेदेवा: छन्दः - उष्णिक् स्वरः - ऋषभः

    स॒जूर्विश्वे॑भिर्दे॒वेभि॑र॒श्विभ्या॑मु॒षसा॑ स॒जूः। आ या॑ह्यग्ने अत्रि॒वत्सु॒ते र॑ण ॥८॥

    स्वर सहित पद पाठ

    स॒ऽजूः । विश्वे॑भिः । दे॒वेभिः॑ । अ॒श्विऽभ्या॑म् । उ॒षसा॑ । स॒ऽजूः । आ । या॒हि॒ । अ॒ग्ने॒ । अ॒त्रि॒ऽवत् । सु॒ते । रण॒ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    सजूर्विश्वेभिर्देवेभिरश्विभ्यामुषसा सजूः। आ याह्यग्ने अत्रिवत्सुते रण ॥८॥

    स्वर रहित पद पाठ

    सऽजूः। विश्वेभिः। देवेभिः। अश्विऽभ्याम्। उषसा। सऽजूः। आ। याहि। अग्ने। अत्रिऽवत्। सुते। रण ॥८॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 51; मन्त्र » 8
    अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 6; मन्त्र » 3
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    अथाग्निरिव विद्वान् कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

    अन्वयः

    हे अग्ने विद्वन् ! यथाऽग्निर्विश्वेभिर्देवेभिस्सजूरश्विभ्यामुषसा सजूः सुतेऽत्रिवदस्ति तथाऽऽयाहि रण ॥८॥

    पदार्थः

    (सजूः) संयुक्तः (विश्वेभिः) सर्वैः (देवेभिः) पृथिव्यादिभिः (अश्विभ्याम्) प्रकाशाऽप्रकाशलोकाभ्याम् (उषसा) प्रातर्वेलया (सजूः) संयुक्तः (आ) (याहि) आगच्छ (अग्ने) पावक इव विद्वान् (अत्रिवत्) व्यापकवत् (सुते) उत्पन्ने जगति (रण) उपदिश ॥८॥

    भावार्थः

    अत्र [उपमा]वाचकलुप्तोपमालङ्कारौ । हे मनुष्या ! या विद्युत्सर्वेषु पदार्थेषु व्याप्ताऽस्ति तां विजानीत ॥८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    अब अग्नि के समान विद्वान् कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

    पदार्थ

    हे (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी विद्वन् ! जैसे अग्नि (विश्वेभिः) सम्पूर्ण (देवेभिः) पृथिवी आदिकों से (सजूः) संयुक्त तथा (अश्विभ्याम्) प्रकाशित और अप्रकाशित लोकों तथा (उषसा) प्रातःकाल से (सजूः) संयुक्त (सुते) उत्पन्न जगत् में (अत्रिवत्) व्यापक के सदृश है, वैसे (आ, याहि) प्राप्त हूजिये और (रण) उपदेश करिये ॥८॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे मनुष्यो ! जो बिजुली सब पदार्थों में व्याप्त है, उसको विशेष करके जानिये ॥८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राजा प्रजा का गुरु शिष्यवत् कर्त्तव्य ।

    भावार्थ

    भा०-हे (अग्ने) विद्युत्वत् व्यापक और तीन सामर्थ्यं वाले शब्द और प्रकाश के समान ज्ञान तेज का प्रकाश करने वाले विद्वन् ! राजन् ! तू (विश्वेभिः देवेभिः ) समस्त विद्वान् पुरुषों से ( सजूः ) समानभाव से प्रीति युक्त होकर और ( अश्विभ्याम्) अश्वों वा अपने इन्द्रिय गणों के स्वामी, जितेन्द्रय स्त्री पुरुषों से ( सजूः ) समान प्रीतियुक्त होकर, ( आ याहि ) आ, और ( अत्रिवत् ) त्रिविध दोषों और त्रिविध पापों वा तापों से रहित पुरुष के समान होकर ( सुते ) पुत्रतुल्य प्रजागण वा शिष्यगण के निमित्त (रण ) ज्ञान का उपदेश कर ।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    स्वस्त्यात्रेय ऋषिः ॥ विश्वेदेवा देवताः ॥ छन्द:-१ गायत्री । २, ३, ४ निचृद् गायत्री । ५, ८, ९, १० निचृदुष्णिक् । ६ उष्णिक् । ७ विराडुष्णिक् ११ निचृत्त्रिष्टुप । १२ त्रिष्टुप । १३ पंक्तिः । १४, १५ अनुष्टुप् ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    'देवेभिः, अश्विभ्यां, उषसा' सजूः

    पदार्थ

    [१] (विश्वेभिः देवेभिः सजू:) = सब दिव्यगुणों से संगत हुआ-हुआ तथा (अश्विभ्याम्) = प्राणापान से संगत हुआ-हुआ तथा (उषसा) = उषाकाल से संगत हुआ-हुआ तू (आयाहि) = अपने कर्त्तव्यकर्मों में गतिवाला हो। दिव्यगुणों को धारण करने का प्रयत्न कर, प्राणसाधना में प्रवृत्त हो और उषाकाल में जाग। [२] इस प्रकार हे (अग्ने) = प्रगतिशील जीव ! तू कर्त्तव्यकर्मों को कर और (अत्रिवत्) = काम-क्रोध-लोभ से ऊपर उठा हुआ [प्रातः जागरण 'काम' को पराजित करता है, प्राणसाधना 'क्रोध' को तथा दिव्यवृत्ति 'लोभ' को विनष्ट करती है] तू (सुते) = इस सोम के सम्पादित होने पर (रण) = आनन्द का अनुभव कर ।

    भावार्थ

    भावार्थ- सोमरक्षण के लिये 'देववृत्ति, प्राणसाधना तथा प्रातः जागरण' सहायक हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    या मंत्रात उपमा, वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जी विद्युत सर्व पदार्थात व्याप्त असते तिला विशेष करून जाणा. ॥ ८ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    Agni, giver of enlightenment and the fire of life, friend and associate of all the generous divinities, companion of the dawn and the Ashvins, circuitous complementaries of natural energies, come into this world of creative humanity like an omnipresent power free from threefold bondage of body, mind and soul, rejoice and proclaim your message of light and love loud and bold.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    A learned man should act like Agni/electricity.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O learned person! the Agni (electricity) is united with all useful objects like the earth, water etc. It is also energy united with both regions, with light and it united with the dawn. Thus it is pervading the created world. Come and give good teachings to all.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    N/A

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    O men ! you should know more and more about electricity which pervades all objects.

    Foot Notes

    (सजू:) संयुक्तः । स + जुषी - प्रीतिसेवनयोः (तुदा० ) प्रीतियुक्तः संयुक्तः । जुषिः इत्यस्य तत्कौ अश्विनी क्विबन्तरूपम् समानस्य छन्द इति समानस्य सकारादेश्च । = United with. (अश्विभ्याम्) प्रकाशाऽप्रकाश लोकाभ्याम् अश्विनी पुथिव्यावित्येके ( NKT 12, 1, 11 ) । द्यावा = Worlds bright and not bright. (अत्निवत्) व्यापकवत् । ( अत्नि: ) अत्र सातत्यगमने । सातत्यगमनं व्यापकस्व द्योतयति । = Like a pervading thing.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top