ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 29/ मन्त्र 3
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
श्रि॒ये ते॒ पादा॒ दुव॒ आ मि॑मिक्षुर्धृ॒ष्णुर्व॒ज्री शव॑सा॒ दक्षि॑णावान्। वसा॑नो॒ अत्कं॑ सुर॒भिं दृ॒शे कं स्व१॒॑र्ण नृ॑तविषि॒रो ब॑भूथ ॥३॥
स्वर सहित पद पाठश्रि॒ये । ते॒ । पादा॑ । दुवः॑ । आ । मि॒मि॒क्षुः॒ । धृ॒ष्णुः । व॒ज्री । शव॑सा । दक्षि॑णऽवान् । वसा॑नः । अत्क॑म् । सु॒र॒भिम् । दृ॒शे । कम् । स्वः॑ । न । नृ॒तो॒ इति॑ । इ॒षि॒रः । ब॒भू॒थ॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
श्रिये ते पादा दुव आ मिमिक्षुर्धृष्णुर्वज्री शवसा दक्षिणावान्। वसानो अत्कं सुरभिं दृशे कं स्व१र्ण नृतविषिरो बभूथ ॥३॥
स्वर रहित पद पाठश्रिये। ते। पादा। दुवः। आ। मिमिक्षुः। धृष्णुः। वज्री। शवसा। दक्षिणऽवान्। वसानः। अत्कम्। सुरभिम्। दृशे। कम्। स्वः। न। नृतो इति। इषिरः। बभूथ ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 29; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 1; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 1; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनः स राजा कीदृश इत्याह ॥
अन्वयः
हे नृतो ! यस्य ते पादा दुवः श्रिय आ मिमिक्षुः शवसा धृष्णुर्वज्री दक्षिणावान् दृशे कं सुरभिमत्कं वसानः स्वर्ण इषिरो यस्त्वं बभूथ तं त्वा वयं सेवेमहि ॥३॥
पदार्थः
(श्रिये) लक्ष्म्यै (ते) तव (पादा) पादौ (दुवः) कार्यसेवनम् (आ) (मिमिक्षुः) आसिञ्चतः (धृष्णुः) प्रगल्भः (वज्री) शस्त्रास्त्रधारी (शवसा) बलेन (दक्षिणावान्) प्रशस्ता दक्षिणा विद्यते यस्य सः (वसानः) धारयन् (अत्कम्) व्याप्तशीलं वस्त्रम् (सुरभिम्) सुगन्धम् (दृशे) द्रष्टुम् (कम्) सुखकरं सुन्दरम् (स्वः) सुखम् (न) इव (नृतो) नेतः (इषिरः) ज्ञानवान् (बभूथ) भवेः ॥३॥
भावार्थः
हे राजन् ! यस्य तवाश्रयेण पुष्कलश्रीर्घासाच्छादनयानानि सुखं प्रतिष्ठा च प्राप्नोति सोऽस्माभिर्भवान् कथन्न सेव्यते ॥३॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर वह राजा कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (नृतो) नायक अग्रणी जन जिन (ते) आपके (पादा) पाद (दुवः) कार्य सेवन को (श्रिये) लक्ष्मी के लिये (आ, मिमिक्षुः) चारों ओर सींचते हैं और (शवसा) बल से (धृष्णुः) ढीठ (वज्री) शस्त्र और अस्त्रों को धारण करनेवाले (दक्षिणावान्) उत्तम दक्षिणावान् (दृशे) देखने के लिये (कम्) सुख करनेवाले सुन्दर (सुरभिम्) सुगन्ध को और (अत्कम्) व्याप्तिशील वस्त्र को (वसानः) धारण करते हुए (स्वः) सुख को (न) जैसे (इषिरः) ज्ञानवान्, वैसे जो आप (बभूथ) प्रसिद्ध हो, उन आपकी हम लोग सेवा करें ॥३॥
भावार्थ
हे राजन् ! जिन आपके आश्रय से अत्यन्त लक्ष्मी, घास, ओढ़ना, वाहन, सुख और प्रतिष्ठा प्राप्त होती है, वह आप हम लोगों से कैसे नहीं सेवन करने योग्य हैं ॥३॥
विषय
उसकी सूर्यवत् स्थिति ।
भावार्थ
हे राजन् ! ( ते पादौ ) तेरे दोनों चरणों की, लोग ( श्रिये ) लक्ष्मो की वृद्धि और आश्रय प्राप्त करने के लिये ( दुवः आ मिमिक्षुः) सेवा करते हैं उसको आदरपूर्वक पखारते हैं। हे (नृतो) नायक ! तू (धृष्णुः) शत्रु को पराजित करने वाला, ( वज्री ) शस्त्रबल का स्वामी, ( शवसा ) शक्ति से ( दक्षिणावान् ) उत्तम बलवती सेना और दानशक्ति से सम्पन्न होकर और ( सुरभिः) उत्तम रीति से कार्य करने में समर्थ कर देने वाले, सुदृढ़, ( अक्तं ) वस्त्र वा कवचों को ( वसानः ) पहने हुए, ( दृशे ) सब को सन्मार्ग दिखाने के लिये वा सबकी आँखों के लिये ( स्वः न ) सूर्य के समान प्रकाश देने हारा और (इषिरः) सन्मार्ग में चलने हारा (बभूथ) हो ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ।। छन्दः–१, ३, ५ निचृत्त्रिष्टुप् । ४ त्रिष्टुप् । २ भुरिक् पंक्ति: ६ ब्राह्मी उष्णिक्॥
विषय
वह महान् नृत्यकार
पदार्थ
[१] हे इन्द्र ! (श्रिये) = शोभा की प्राप्ति के लिये, जीवन को शुभ बनाने के लिये (ते पादा) = तेरे चरणों में (दुवः) = पूजा को (आमिमिक्षुः) = अर्पित करते हैं। तेरे चरणों की पूजा ही हमारे जीवन की श्रीसम्पन्नता का साधन बनती है। आप (शवसा) = बल के द्वारा (धृष्णुः) = शत्रुओं का धर्षण करनेवाले, (वज्री) = वज्रहस्ता व (दक्षिणावान्) = सब दानों को देनेवाले हैं । [२] हे (नृतो) = इस सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड के नृत्य को करानेवाले प्रभो! आप (सुरभिम्) = उत्तमता से कार्यों को करने में समर्थ-सुदृढ (अत्कम्) = ज्ञान कवच को (वसान:) = आच्छादित करते हुए [ब्रह्म वर्म ममान्तरम्] (दृशे कम्) = दर्शनीय व आनन्द रूप होते हैं । हे प्रभो ! (स्वः न) = इस ज्योतिर्मय सूर्य के समान (इषिरः बभूथ) = हमें मार्ग पर प्रेरित करनेवाले होते हैं।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु का परिचरण ही जीवन को प्रशस्त बनाता है। प्रभु हमारे दृढ़ कवच हैं। सूर्य के समान मार्ग के दर्शक हैं।
मराठी (1)
भावार्थ
हे राजा ! तुझ्या आश्रयाने खूप लक्ष्मी, शेती, वस्त्र, वाहन, सुख व प्रतिष्ठा प्राप्त होते तेव्हा आमच्याकडून तुझा स्वीकार कसा होणार नाही? ॥ ३ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Gracious are your feet firmly fixed in liberality and compassion. The devotees offer their homage of soma there for glory. You are all conquering, wielder of the thunderbolt, mighty generous by your own essential power and munificence, and, wearing a fragrant, glorious and heavenly robe, blissful sight for all to see, O director of the cosmic dance, you are the all moving, all inspiring, omniscient presence and power.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How is that ideal king is further told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O leader, your feet are meant for doing work and for enhancing wealth (by going to different places). We serve you, who are bold with your strength, wielder of powerful weapons, liberal giver of Dakshina guerdon or sacrificial gifts) robed in a garment fragrant and fair to look on, and endowed with knowledge and wisdom.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O king, why should we not serve you by resorting to whom abundant wealth foodstuff, clothes; vehicles, happiness and honor can be obtained?
Foot Notes
(अत्कम्) व्याप्तशीलं वस्त्रम् |=' Vast or big cloth. (इषिर:) ज्ञानवान् । इष-गतौ (दिवा.) गतेस्त्रिष्वर्थेष्वत ज्ञानार्थग्रहणम् इषिमदिभुदि शुषिभ्यः किरच इति (उणा 1, 51 ) किरच प्रत्यय:। = Endowed with knowledge and wisdom. (दुव:) कार्यसेवनम् । दुवस्यति परिचरण कर्मा (NG 3, 5) परितोगमन कार्यार्थम्। = Doing work. ( मिमिक्षुः) आर्सिचितः । मिषु-सेचने (भ्वा० ) = Sprinkle.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal