ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 82/ मन्त्र 4
यु॒वामिद्यु॒त्सु पृत॑नासु॒ वह्न॑यो यु॒वां क्षेम॑स्य प्रस॒वे मि॒तज्ञ॑वः । ई॒शा॒ना वस्व॑ उ॒भय॑स्य का॒रव॒ इन्द्रा॑वरुणा सु॒हवा॑ हवामहे ॥
स्वर सहित पद पाठयु॒वाम् । इत् । यु॒त्ऽसु । पृत॑नासु । वह्न॑यः । यु॒वाम् । क्षेम॑स्य । प्र॒ऽस॒वे । मि॒तऽज्ञ॑वः । ई॒शा॒ना । वस्वः॑ । उ॒भय॑स्य । का॒रवः॑ । इन्द्रा॑वरुणा । सु॒ऽहवा॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
युवामिद्युत्सु पृतनासु वह्नयो युवां क्षेमस्य प्रसवे मितज्ञवः । ईशाना वस्व उभयस्य कारव इन्द्रावरुणा सुहवा हवामहे ॥
स्वर रहित पद पाठयुवाम् । इत् । युत्ऽसु । पृतनासु । वह्नयः । युवाम् । क्षेमस्य । प्रऽसवे । मितऽज्ञवः । ईशाना । वस्वः । उभयस्य । कारवः । इन्द्रावरुणा । सुऽहवा । हवामहे ॥ ७.८२.४
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 82; मन्त्र » 4
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 2; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 2; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(इन्द्रावरुणा) भो विद्वांसः ! वयं युष्मान् (सुहवा) सुखेन हातव्यान् (हवामहे) आहूय उपदिशामि, यत् यूयं (कारवः) कर्मशीलाः सन्तः (उभयस्य) राज्ञः प्रजानां च कल्याणाय (वस्वः) प्रयतध्वम् (ईशाना) ऐश्वर्यसम्पन्ना भूत्वा (मितज्ञवः) सङ्कुचितजानुकाः =व्यायामादिप्रयत्नसम्पादितलघुशरीराः सन्तः (क्षेमस्य, प्रसवे) क्षेमोत्पादने निमित्तं भवत (युवाम्) यूयं (पृतनासु) शत्रुसेनासु (वह्नयः) सोत्साहाः सन्तः (युत्सु) युद्धेषु (युवाम्) युष्माकं (इत्) ज्ञानं वर्धतामिति युष्माभिः कर्तव्यम् ॥४॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(इन्द्रावरुणा) हे विद्वान् पुरुषो ! तुम्हें (सुहवा) प्रेमपूर्वक (हवामहे) बुलाकर उपदेश करता हूँ कि तुम लोग (कारवः) कर्मशील बनकर (उभयस्य) राजा तथा प्रजा दोनों के कल्याण में (वस्वः) प्रयत्न करो और (ईशाना) ऐश्वर्य्यसम्पन्न होकर (मितज्ञवः) व्यायामसाधित लघुशरीरवाले (क्षेमस्य, प्रसवे) सबके लिए सुख की वृद्धि करो, (युवां) आप लोगों को उचित है कि (पृतनासु) युद्धों में (वह्नयः) उत्साही होकर (युत्सु) राज्य के संगठन में (युवां) तुम्हारा (इत्) ज्ञान वृद्धि को प्राप्त हो ॥४॥
भावार्थ
परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे अध्यापक तथा उपदेशकों ! मैं तुम्हें बुलाकर अर्थात् ज्ञान द्वारा मेरे समीप स्थित हुए तुम्हें उपदेश करता हूँ कि तुम अनुष्ठानी बनकर राजा तथा प्रजा दोनों के हित में प्रयन्त करो, क्योंकि अनुष्ठानशील पुरुष ही उपदेशों द्वारा संसार का कल्याण कर सकता है, अन्य नहीं। हे विद्वानों ! तुम युद्धविद्या के ज्ञाता बनकर सदैव अपने ज्ञान को बढ़ाते रहो और युद्ध में उत्साहपूर्वक शत्रुओं का दमन करते हुए राज्य के संगठन में सदा प्रयत्न करते रहो ॥४॥
विषय
नाना मार्ग निर्माण, और प्रजा की समृद्धि वृद्धि ।
भावार्थ
हे ( इन्द्रा-वरुणा ) इन्द्र ऐश्वर्यवन् ! हे ( वरुण ) शत्रु जनों और दुष्टों और विघ्नों को दूर हटाने वाले दोनों अध्यक्ष जनो ! ( वह्नयः ) नाना कार्यों को अपने ऊपर वहन करने वाले प्रधान तेजस्वी पुरुष ( युत्सु ) युद्धों और ( पृतनासु ) सेनाओं और मनुष्य प्रजाओं के बीच में ( युवाम् ) तुम दोनों को ( हवन्ते ) बुलाते हैं। और ( मित-ज्ञवः ) मित ज्ञान वाले वा ज्ञानी वा विनय से गोडे सिकोड़ कर बैठने वाले, सभ्य, वा परिमित, कदम बढ़ाने वाले जन ( क्षेमस्य प्रसवे ) अप्राप्त धन को प्राप्त करने के लिये ( युवाम् ) आप दोनों को ही याद करते हैं । ( कारवः ) क्रिया कुशल, शिल्पी जन और वेद मन्त्रों के द्रष्टा हम विद्वान् जन (उभयस्य वस्वः ईशाना ) ऐहिक और पारमार्थिक वा चर और अचर दोनों प्रकार के धन के स्वामी आप दोनों (सु-हवा) सुख से पुकारे जाने योग्य, शुभ नाम वाले, सुगृहीतनामधेय वा सुखदाताओं को ( हवामहे ) पुकारते हैं। आप दोनों को हम अपना प्रमुख बनावें ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वसिष्ठ ऋषिः॥ इन्द्रावरुणौ देवते॥ छन्दः—१, २, ६, ७, ९ निचृज्जगती। ३ आर्ची भुरिग् जगती। ४,५,१० आर्षी विराड् जगती। ८ विराड् जगती॥ दशर्चं सूक्तम्॥
विषय
इन्द्र-वरुण का आह्वान
पदार्थ
पदार्थ- हे (इन्द्रा-वरुणा) = इन्द्र, शत्रु के हनन करने हारे! हे वरणीय सर्वश्रेष्ठ! युवम्- आप दोनों अध्वराय = हिंसा से रहित नः- हमारे विशे जनाय प्रजाजन को महि शर्म बड़ा सुख यच्छतम् - दो। दीर्घ-प्रयज्युम्- दीर्घ-काल से उत्तम संगतिवाले, एवं चिरकाल से कर, वृत्ति आदि देनेवाले पुरुष की यः = जो वनुष्यति मर्यादा का अतिक्रमण करके हिंसा करे या उससे अधिकार से अधिक माँगे, उसको और दूढ्यः-दुष्ट कर्म करनेवालों को वयं हम पृतनासु-संग्रामों के बीच जयेम-विजय करें।
भावार्थ
भावार्थ - राजा और सेनापति मिलकर शत्रुओं व दुष्टों को अपने अधीन करें जिससे वे प्रजा को दुःख न दे सकें। साधनहीन प्रजा को धन देकर सुखी करें। विभिन्न विद्याओं में निष्णात विद्वानों के द्वारा शिल्प आदि विद्याओं तथा वेद मन्त्रों का उपदेश कराने की व्यवस्था करें जिससे प्रजा सुखी होवे।
इंग्लिश (1)
Meaning
Indra and Varuna, ruler and preserver of both the citizen and the state for earthly as well as for higher values, men of fiery passion and action call upon you in their joint struggles for advancement and fresh acquisitions. Men of settled vision and judgement seated on firm ground call upon you in their efforts for peace, preservation and stability. Creators of the wealth of the nation thus, we all call upon you in our battles for both yoga and kshema, progress and preservation in balance, constant watchers and instantly responsive as you are.
मराठी (1)
भावार्थ
परमात्मा उपदेश करतो हे अध्यापक व उपदेशकांनो! मी तुम्हाला आमंत्रित करून अर्थात ज्ञानाद्वारे माझ्या समीप स्थित झालेल्या तुम्हाला उपदेश करतो, की तुम्ही अनुष्ठान बनून राजा व प्रजा दोन्हींच्या हितासाठी प्रयत्न करा. कारण अनुष्ठानशील पुरुषच उपदेशाद्वारे जगाचे कल्याण करू शकतो, अन्य नव्हे. हे विद्वानांनो! तुम्ही युद्धविद्या जाणून सदैव आपले ज्ञान वाढवा. युद्धात उत्साहपूर्वक शत्रूंचे दमन करून राज्याच्या संगठनासाठी प्रयत्न करा. ॥४॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal