ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 86/ मन्त्र 1
धीरा॒ त्व॑स्य महि॒ना ज॒नूंषि॒ वि यस्त॒स्तम्भ॒ रोद॑सी चिदु॒र्वी । प्र नाक॑मृ॒ष्वं नु॑नुदे बृ॒हन्तं॑ द्वि॒ता नक्ष॑त्रं प॒प्रथ॑च्च॒ भूम॑ ॥
स्वर सहित पद पाठधीरा॑ । तु । अ॒स्य॒ । म॒हि॒ना । ज॒नूंषि॑ । वि । यः । त॒स्तम्भ॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । चि॒त् । उ॒र्वी इति॑ । प्र । नाक॑म् । ऋ॒ष्वम् । नु॒नु॒दे॒ । बृ॒हन्त॑म् । द्वि॒ता । नक्ष॑त्रम् । प॒प्रथ॑त् । च॒ । भूम॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
धीरा त्वस्य महिना जनूंषि वि यस्तस्तम्भ रोदसी चिदुर्वी । प्र नाकमृष्वं नुनुदे बृहन्तं द्विता नक्षत्रं पप्रथच्च भूम ॥
स्वर रहित पद पाठधीरा । तु । अस्य । महिना । जनूंषि । वि । यः । तस्तम्भ । रोदसी इति । चित् । उर्वी इति । प्र । नाकम् । ऋष्वम् । नुनुदे । बृहन्तम् । द्विता । नक्षत्रम् । पप्रथत् । च । भूम ॥ ७.८६.१
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 86; मन्त्र » 1
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 8; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 8; मन्त्र » 1
Acknowledgment
विषय - अब वरुणरूप परमात्मा की उपासना से मनुष्य-जीवन की पवित्रता कथन करते हैं।
पदार्थ -
(यः) जो परमात्मा (वि) भलीभाँति (रोदसी) द्युलोक (चित्) और (उर्वी) पृथिवीलोक को (तस्तम्भ) थामे हुए है और जो (बृहन्तं) बड़े-बड़े (नक्षत्रं) नक्षत्रों को (च) और (भूम) पृथिवी को (पप्रथत्) रचता, तथा (नाकम्) स्वर्ग (ऋष्वं) नरक को (द्विता) दो प्रकार से (नुनुदे) रचता है (तु) निश्चय करके (अस्य) इस वरुणरूप परमात्मा को (धीरा) धीर पुरुष (महिना) महत्त्व द्वारा (जनूंषि) जानते अर्थात् उसके ज्ञान का लाभ करते हैं ॥१॥
भावार्थ - जो परमात्मा इस सम्पूर्ण ब्रहमाण्ड का रचयिता है और जिसने कर्मानुसार स्वर्ग=सुख और नरक=दुःख को रचा है, उसके महत्त्व को धीर पुरुष ही विज्ञान द्वारा अनुभव करते हैं, जैसा कि अन्यत्र भी वर्णन किया है कि–“तस्य योनिं परिपश्यन्ति धीराः। तस्मिन् ह तस्थुर्भुवनानि विश्वा” यजु० ॥३१॥१९॥ सम्पूर्ण ब्रहमाण्डों की योनि=उत्पत्तिस्थान परमात्मा को धीर पुरुष ही ज्ञान द्वारा अनुभव करते हैं, जो सबको अपने वश में किये हुए है। इसी भाव को महर्षि व्यास ने “ योनिश्चेह गीयते” ॥ब्र० सू० १।४।२७॥ में वर्णन किया है कि एकमात्र परमात्मा ही सब भूतों की योनि=निमित्त कारण है और “आनीदवातं स्वधया तदेकं” ॥ऋग्० मं. १०।२९।२॥ में भलीभाँति वर्णन किया है कि स्वधा=माया=प्रकृति के साथ वह एक है अर्थात् परमात्मा निमित्तकारण और प्रकृति उपादानकारण है। इसी भाव को श्वेताश्वरोपनिषद् में इस प्रकार वर्णन किया है कि “मायान्तु प्रकृतिं विद्यात्, मायिनन्तु महेश्वरं”=माया को प्रकृति जान अर्थात् माया तथा प्रकृति ये दोनों उस उपादानकारण के नाम हैं और “मायिनं” प्रकृतिवाला उस महेश्वर=परमात्मा को जानो। इससे सिद्ध है कि वही परमात्मा इस सम्पूर्ण ब्रहमाण्ड का रचयिता और वही सबका नियन्ता=नियम में चलानेवाला है, उसकी महिमा को ज्ञान द्वारा अनुभव करके उसी की उपासना करनी चाहिए, अन्य की नहीं ॥१॥
Bhashya Acknowledgment
विषयः - अथ वरुणरूपपरमात्मन उपासनया मनुष्यजन्मनः फलं निरूप्यते।
पदार्थः -
(यः) य ईश्वरः (वि) सम्यक् (उर्वी) विस्तीर्णे (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (चित्) निश्चयं (तस्तम्भ) स्तब्धे अकरोत्, तथा यः (बृहन्तम्) महान्ति (नक्षत्रं) नक्षत्राणि (च) पुनः (भूम) भूमिं (पप्रथत्) अररचत् तथा (नाकम्) स्वर्गं (ऋष्वम्) नरकं च (द्विता) द्विधा (नुनुदे) व्यररचत् (तु) निश्चयेन (अस्य) इमं वरुणस्वरूपं परमात्मानं (धीरा) धैर्यवन्तो जनाः (महिना) महत्त्वेन (जनूंषि) तज्जन्मना सह बुध्यन्ते ॥१॥
Bhashya Acknowledgment
Meaning -
Firm in balance are the creations of this Varuna, light of the universe, by virtue of his greatness as he holds and stabilises the heaven and earth and indeed the expanding universe. He energises and impels the high heavens of bliss and the distant stars and lights them both day and night, pervading the vast world of existence. Only the wise and brave know this.
Bhashya Acknowledgment
भावार्थ - जो परमात्मा या संपूर्ण ब्रह्मांडाचा निर्माता आहे व ज्याने कर्मानुसार स्वर्ग = सुख व नरक = दु:ख दिलेले आहे. त्याचे महत्त्व धीर पुरुष विज्ञानाद्वारे अनुभवतो, असे अन्यत्रही वर्णन आहे.
टिप्पणी -
‘तस्य योनिं परिपश्यन्ति धीरा: । $ तस्मिन् ह तस्थुर्भुवनानि विश्वा’ यजु. ॥३१॥१९॥ $ संपूर्ण ब्रह्मांडाची योनी = उत्पत्तिस्थान परमात्म्याला धीर पुरुषच ज्ञानाद्वारे अनुभवतात. त्याने सर्वांना आपल्या वशमध्ये ठेवलेले आहे. याच भावाने महर्षी व्यासाने ‘योनिश्चेह-गीयते’ ॥ब्र. सू. १/४/२७॥ मध्ये वर्णन केलेले आहे, की एकमेव परमात्माच सर्व भूतांची योनी = निमित्त कारण आहे व ‘अनीतवातं स्वधया तेदकं’ ॥ ऋग्. मं. १०/२९/२॥ मध्ये वर्णन केलेले आहे, की स्वधा = माया=प्रकृती बरोबर तो एक आहे. अर्थात, परमात्मा निमित्त कारण व प्रकृती उपादान कारण आहे. याच भावाला श्वेताश्वरोपनिषदामध्ये या प्रकारे वर्णन केलेले आहे, की ‘मायान्तु प्रकृतिं विघात् मायिनन्तु महेश्वर’ = मायेला प्रकृती जाणून अर्थात माया व प्रकृती हे दोन्ही त्या उपादान कारणाची नावे आहेत व ‘मायिन’ प्रकृतियुक्त त्या महेश्वर परमात्म्याला जाणा. यावरून सिद्ध होते तोच परमात्मा या संपूर्ण ब्रह्मांडाचा रचनाकार व तोच सर्वांचा नियन्ता=नियमाने चालविणारा आहे. त्याचा महिमा ज्ञानाद्वारे जाणून, अनुभव करून त्याचीच उपासना केली पाहिजे, इतरांची नाही. ॥१॥
Bhashya Acknowledgment
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Dhiman
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Smt. Shrutika Shevankar
Conversion to Unicode/OCR By:
N/A
Donation for Typing/OCR By:
Various
First Proofing By:
Smt. Premlata Agarwal
Second Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Third Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Smt. Shrutika Shevankar
Conversion to Unicode/OCR By:
N/A
Donation for Typing/OCR By:
Various
First Proofing By:
Smt. Premlata Agarwal
Second Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Third Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
N/A
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Sri Durga Prasad Agarwal, Smt. Nageshwari, & Sri Arnob Ghosh
Donation for Typing/OCR By:
Committed by Sri Navinn Seksaria
First Proofing By:
Pending
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Pending
Databasing By:
Sri Virendra Agarwal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal
Bhashya Acknowledgment
Book Scanning By:
N/A
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Dhiman
Donation for Typing/OCR By:
Dhananjay Joshi
First Proofing By:
Pending
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Virendra Agarwal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal