ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 68/ मन्त्र 6
ऋषिः - वत्सप्रिर्भालन्दनः
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - निचृज्जगती
स्वरः - निषादः
म॒न्द्रस्य॑ रू॒पं वि॑विदुर्मनी॒षिण॑: श्ये॒नो यदन्धो॒ अभ॑रत्परा॒वत॑: । तं म॑र्जयन्त सु॒वृधं॑ न॒दीष्वाँ उ॒शन्त॑मं॒शुं प॑रि॒यन्त॑मृ॒ग्मिय॑म् ॥
स्वर सहित पद पाठम॒न्द्रस्य॑ । रू॒पम् । वि॒वि॒दुः॒ । म॒नी॒षिणः॑ । श्ये॒नः । यत् । अन्धः॑ । अभ॑रत् । प॒रा॒ऽवतः॑ । तम् । म॒र्ज॒य॒न्त॒ । सु॒ऽवृध॑म् । न॒दीषु॑ । आ । उ॒शन्त॑म् । अं॒शुम् । प॒रि॒ऽयन्त॑म् । ऋ॒ग्मिय॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
मन्द्रस्य रूपं विविदुर्मनीषिण: श्येनो यदन्धो अभरत्परावत: । तं मर्जयन्त सुवृधं नदीष्वाँ उशन्तमंशुं परियन्तमृग्मियम् ॥
स्वर रहित पद पाठमन्द्रस्य । रूपम् । विविदुः । मनीषिणः । श्येनः । यत् । अन्धः । अभरत् । पराऽवतः । तम् । मर्जयन्त । सुऽवृधम् । नदीषु । आ । उशन्तम् । अंशुम् । परिऽयन्तम् । ऋग्मियम् ॥ ९.६८.६
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 68; मन्त्र » 6
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 20; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 20; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(मन्द्रस्य रूपम्) परमात्मनो रूपं (मनीषिणः) मेधाविनः (विविदुः) विजानन्ति। यः परमेश्वरः (परावतः) समस्तलोकलोकान्तराणाम् (अभरत्) उत्पादकः स्थापको नाशकश्चास्ति। अथ च (श्येनः) यो विद्युदिव (यदन्धः) सर्वव्यापकोऽस्ति (तम्) तं (ऋग्मियम्) स्तुत्यं (अंशुम्) प्रकाशरूपं (सुवृधम्) वर्धमानं (उशन्तम्) कान्तिमन्तं (परियन्तम्) सर्वत्र व्याप्तं परमात्मानं (नदीषु) वेदवाणीभिः (आमर्जयन्त) वयं साक्षात्कुर्मः ॥६॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(मन्द्रस्य) आनन्दस्वरूप परमात्मा के (रूपं) रूप को (मनीषिणः) मेधावी लोग (विविदुः) जानते हैं। जो परमात्मा (परावतः) सब लोक-लोकान्तरों की (अभरत्) उत्पत्ति स्थिति और प्रलय करनेवाला है और (श्येनः) जो विद्युत् के समान (यदन्धः) सर्वव्यापक है, (तं) उस (ऋग्मियं) स्तवनीय (अंशुं) प्रकाशस्वरूप (सुवृधं) बढ़े हुए (उशन्तं) कान्तिवाले (परियन्तं) सर्वव्यापक परमात्मा का हम लोग (नदीषु) वेदवाणियों से (आ मर्जयन्त) साक्षात्कार करते हैं ॥६॥
भावार्थ
आनन्दमय परमात्मा का साक्षात्कार कर्मयोग और ज्ञानयोग द्वारा संस्कृत बुद्धि से ही हो सकता है, अन्यथा नहीं। इसी अभिप्राय से कहा है कि “दृश्यते त्वग्र्या बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः” उसको सूक्ष्म बुद्धि से सूक्ष्मदर्शी ही देख सकते हैं, अन्य नहीं ॥६॥
विषय
सोम का स्तुति द्वारा शोधन
पदार्थ
[१] (मनीषिणः) = ज्ञानी पुरुष (मन्द्रस्य) = आनन्दकर सोम के (रूपम्) = रूप को (विविदुः) = जानते हैं। (मनीषी) = समझते हैं कि किस प्रकार यह सोम आह्लाद का जनक है। (यद् अन्धः) यह जो सोम है, इसे (श्येन:) = शंसनीय गतिवाला पुरुष (परावतः) = सुदूर द्युलोक के हेतु से, मस्तिष्क के हेतु से (अभरत्) = अपने में धारण करता है। इस के रक्षण से ही तो मस्तिष्क का पोषण होता है। [२] (तम्) = उस (सुवृधम्) = उत्तम वृद्धि के कारणभूत (अंशुम्) = सोम को (नदीषु) = स्तुतियों में [नद - स्तोता ] (अमर्जयन्त) = सर्वथा शुद्ध करते हैं । स्तुति के द्वारा उस सोम का शोधन करते हैं, जो (उशन्तम्) = हमारे लिये दिव्यगुणों की कामनावाला होता है, हमारे में दिव्यगुणों का वर्धन करता है। (परियन्तम्) = शरीर में रुधिर के साथ चारों ओर गतिवाला होता है। (ऋग्मियम्) = स्तुति के योग्य होता है, अथवा हमें स्तुति की वृत्तिवाला बनाता है।
भावार्थ
भावार्थ-मनीषी लोग स्तुति द्वारा सोम को परिशुद्ध करते हैं। यह उनमें दिव्यगुणों का वर्धन करता है।
विषय
स्नातकों का अभिषेक।
भावार्थ
(यत्) जो वीर पुरुष (श्येनः) बाज़ पक्षी के समान उत्तम वेग से जाने हारा, उत्तम आचरणवान् होकर (परावतः) दूर देश से वा गुरुगृह वा परम प्रभु से (अन्धः) अन्नवत् ज्ञान को ग्रहण करता है उस (मन्द्रस्य) सब को हर्षित करने वाले पुरुष के (रूपं) उत्तम रूप को (मनीषिणः) विद्वान् लोग (विविदुः) भला प्रकार जानें। उस (ऋग्मियं) उत्तम स्तुतियुक्त, वाणियों से स्तुति करने योग्य (परियन्तं) सर्वोपरि पद को प्राप्त होते हुए (अंशुं) तेजस्वी, (उशन्तं) सब उत्तम ऐश्वर्य को चाहने वाले (सुवृधं) उत्तम रीति से बढ़ने और सुख बढ़ाने वाले (तं) उस को (नदीषु) समृद्ध और स्तुतिपरक प्रजाओं के बीच (मर्जयन्त) अभिषिक्त करें।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वत्सप्रिर्भालन्दनं ऋषिः। पवमानः सोमो देवता ॥ छन्द:– १, ३, ६, ७ निचृज्जगती। २,४, ५, ९ जगती। ८ विराड् जगती। १० त्रिष्टुप्। दशर्चं सूक्तम्॥
इंग्लिश (1)
Meaning
The yogis of elevated, enlightened and concentrated mind feel and know the presence of the blissful soma spirit of existence which the vibrant visionary soul perceives, distils and actually realises as food for fulfilment far off and everywhere. The sages adore and worship that very exalting spirit flowing in streams of existence which is passionate and loving, energising, all comprehensive and adorable, sung and celebrated in hymns of the Veda.
मराठी (1)
भावार्थ
आनंदमय परमात्म्याचा साक्षात्कार कर्मयोग व ज्ञानयोगाद्वारे सुसंस्कृत बुद्धीनेच होऊ शकतो, अन्यथा नाही. याच अभिप्रायाने म्हटलेले आहे की ‘‘दृश्यते त्वग्रया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभि:’’ त्याला सूक्ष्म बुद्धीने सूक्ष्मदर्शीच पाहू शकतात इतर नाही. ॥६॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal