ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 77/ मन्त्र 3
ते न॒: पूर्वा॑स॒ उप॑रास॒ इन्द॑वो म॒हे वाजा॑य धन्वन्तु॒ गोम॑ते । ई॒क्षे॒ण्या॑सो अ॒ह्यो॒३॒॑ न चार॑वो॒ ब्रह्म॑ब्रह्म॒ ये जु॑जु॒षुर्ह॒विर्ह॑विः ॥
स्वर सहित पद पाठते । नः॒ । पूर्वा॑सः । उप॑रासः । इन्द॑वः । म॒हे । वाजा॑य । ध॒न्व॒न्तु॒ । गोऽम॑ते । ई॒क्षे॒ण्या॑सः । अ॒ह्यः॑ । न । चार॑वः । ब्रह्म॑ऽब्रह्म । ये । जु॒जु॒षुः । ह॒विःऽह॑विः ॥
स्वर रहित मन्त्र
ते न: पूर्वास उपरास इन्दवो महे वाजाय धन्वन्तु गोमते । ईक्षेण्यासो अह्यो३ न चारवो ब्रह्मब्रह्म ये जुजुषुर्हविर्हविः ॥
स्वर रहित पद पाठते । नः । पूर्वासः । उपरासः । इन्दवः । महे । वाजाय । धन्वन्तु । गोऽमते । ईक्षेण्यासः । अह्यः । न । चारवः । ब्रह्मऽब्रह्म । ये । जुजुषुः । हविःऽहविः ॥ ९.७७.३
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 77; मन्त्र » 3
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 2; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 2; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(ते) पूर्वोक्ता विद्वांसो ये (नः) अस्माकं (पूर्वासः) पूर्वजाः सन्ति तथा (उपरासः) ये भविष्यन्ति ते (इन्दवः) ज्ञानिनः (महे गोमते) महते ज्ञानाय अथ च (वाजाय) बलाय (धन्वन्तु) तं परमात्मानं प्राप्नुवन्तु। अथ च (ये) ये (ब्रह्म ब्रह्म) ब्रह्मप्राप्तये (हविर्हविः) तथा हविष्यार्थं (जुजुषुः) संसेवन्ते ते (चारवो न) श्रेष्ठजना इव (अह्यः) सुरूपाः (ईक्षेण्यासः) दर्शनीयाश्च भवन्ति ॥३॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(ते) पूर्वोक्त विद्वान् (नः) जो हमारे (पूर्वासः) पूर्वज (उपरासः) और जो भविष्य में होनेवाले हैं, (इन्दवः) वे ज्ञानी (महे गोमते) बड़े ज्ञान के लिये और (वाजाय) बल के लिये (धन्वन्तु) उस परमात्मा को प्राप्त हों और (ये) जो (ब्रह्म ब्रह्म) ब्रह्मप्राप्ति के लिये और (हविर्हविः) हवि के लिए (जुजुषुः) सेवन करते हैं, वे (चारवो न) श्रेष्ठ लोगों के समान (अह्यः) सुन्दर और (ईक्षेण्यासः) दर्शनीय होते हैं ॥३॥
भावार्थ
प्राचीन और अर्वाचीन अर्थात् पुराने और नये दोनों प्रकार के विद्वान् जो वेद को ईश्वर प्राप्ति के लिये पढ़ते हैं और हवनादि यज्ञों को कर्म्मकाण्ड के लिये करते हैं, वे इस संसार में दर्शनीय और सदाचार फैलाने के हेतु होते हैं, अन्य नहीं ॥३॥
विषय
ज्ञानी पुरुषों के कत्तव्य।
भावार्थ
(ते) वे (नः) हम में से (पूर्वासः) पूर्व ही लक्ष्य तक पहुंचे हुए, ज्ञानादि से पूर्ण, (उपरासः) सर्वोपरि विराजमान, वा (उपरासः) अति समीप होकर शिष्यों को ज्ञान देने वाले, ब्रह्मतत्व के अति समीप पहुंच कर आनन्द में रमण करने वाले, (इन्दवः) ऐश्वर्यवान्, दयाशील एवं उस प्रभु को लक्ष्य कर उसकी ओर जाने वाले और उसी की उपासना करने हारे होते हैं। वे (महे वाजाय) बड़े भारी (गोमते) सद्-वाणियुक्त, ज्ञान-बल और ऐश्वर्य के लाभ के लिये (धन्वन्तु) आगे बढ़ें। वे (ईक्षेण्यासः) तत्व को यथार्थ देखने वाले (अह्यः न चारवः) स्त्री जनों वा सूर्य किरणों के समान उत्तम स्वच्छ, अनिन्दनीय हैं, (ये) जो (ब्रह्म-ब्रह्म हविः-हविः) सब प्रकार का ब्रह्म ज्ञान और सब प्रकार के अन्न आदि (जुजुषुः) सेवन करते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
कविर्ऋषिः॥ पवमानः सोमो देवता॥ छन्दः– १ जगती। २, ४, ५ निचृज्जगती। ३ पादनिचृज्जगती॥ पञ्चर्चं सूक्तम्॥
विषय
महे वाजाय धन्वन्तु गोमते
पदार्थ
[१] (ते) = वे (उपरासः) = [ nearer] हमारे अधिक समीप होते हुए, हमारे अन्दर सुरक्षित होते हुए, (इन्दवः) = सोमकण (नः) = हमारे (पूर्वासः) = पालन व पूरण करनेवाले हैं। ये सोमकण (महे) = महान् (गोमते) = प्रशस्त ज्ञान की वाणियोंवाले (वाजाय) = बल के धन्वन्तु प्राप्त हों। इन सोमकणों के रक्षण से हमें ज्ञान व बल प्राप्त हो। [२] (ईक्षेण्यासः) = ये सोम ईक्षणीय, ईक्षण में उत्तम, वस्तुतत्त्व को समझने में उत्कृष्ट हैं, इन्हीं से तो बुद्धि सूक्ष्म होकर सूक्ष्म तत्त्वों का ज्ञान प्राप्त करती है । (अह्यः न) [a milch cow] = दुधार गौवों के समान (चावः) = ये सोम सुन्दर हैं । जैसे वे गौवें खूब ही दूध देती हैं, उसी प्रकार ये सोम भी खूब ही ज्ञानदुग्ध को देनेवाले हैं। सोमकण वे हैं, (ये) = जो (ब्रह्मब्रह्म) = प्रत्येक ज्ञान का (जुजुषुः) = सेवन करते हैं और (हविः हविः) = प्रत्येक त्याग का सेवन करनेवाले होते हैं। सोमरक्षण से मस्तिष्क में ज्ञान तथा हृदय में त्याग होता है ।
भावार्थ
भावार्थ - शरीर में सुरक्षित सोम जहाँ महान् बल को प्राप्त कराते हैं, वहाँ हृदय में त्याग वृत्ति को तथा मस्तिष्क में ज्ञान को स्थापित करते हैं ।
इंग्लिश (1)
Meaning
May those ancients of vision and the later ones present and future blest with light and power, inspire us to win new prizes of great advancement and victory rich in wealth and advancement. May they, thinkers and seekers, generous and sublime like clouds of rain showers, who meditate on the essence of vast existence and offer the essence of sacred oblations of yajnic fragrances with love and faith, inspire us.
मराठी (1)
भावार्थ
प्राचीन व अर्वाचीन अर्थात जुने व नवे दोन प्रकारचे विद्वान जे ईश्वरप्राप्तीसाठी वेदांचे अध्ययन करतात व हवन इत्यादी यज्ञांना कर्मकांडासाठी करतात ते या जगात दर्शनीय व सदाचार प्रसृत करण्याचे हेतु असतात, इतर नाही. ॥३॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal