विषय

प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में ४१८ क्रमाङ्क पर अध्यात्म विषय तथा शिल्प विषय में व्याख्यात की जा चुकी है। यहाँ योगाभ्यास का विषय कहते हैं।

पदार्थ

हे (अश्विनौ) योगशास्त्र के अध्यापक और योगक्रिया के प्रशिक्षक ! (प्रियतमम्) अतिशय प्रिय, (वृषणम्) बलवान्, (वसुवाहनम्) निवासक मन, प्राण, इन्द्रियों आदि से चलाये जानेवाले (रथम्) आत्मा से अधिष्ठित शरीर-रथ को (प्रति) लक्ष्य करके अर्थात् अध्यात्म और शरीर-योग का प्रशिक्षण देने के लिए (स्तोता) तुम्हारा प्रशंसक (ऋषिः) तत्त्वदर्शी आचार्य (स्तोमेभिः) प्रशंसा-वचनों से (वाम्) तुम दोनों को (प्रतिभूषति) अलंकृत कर रहा है अर्थात् तुम्हारी प्रशंसा कर रहा है। हे (माध्वी) प्राणों की मधुविद्या जाननेवालो ! तुम (मम) मुझ योग-प्रशिक्षण चाहनेवाले की (हवम्) पुकार को (श्रुतम्) सुनो ॥१॥

भावार्थ

जो योग-प्रशिक्षण पाने के इच्छुक हों, उन्हें चाहिए कि वे योगकला में कुशल, प्राणविद्या के ज्ञाता योगशास्त्र पढ़ानेवाले और योग-क्रियाओं का प्रशिक्षण देनेवाले के पास जाकर अष्टाङ्गयोग की विधि से योगाभ्यास करके सब दुःखों से मुक्ति प्राप्त करें ॥१॥

विशेष

ऋषिः—अवस्युः (परमात्मप्राप्ति का इच्छुक)॥ देवता—अश्विनौ (ज्ञानज्योतिःस्वरूप और आनन्दरसरूप परमात्मा)॥ छन्दः—गायत्री॥<br>

विषय

अवस्यु की रथालंकृति

पदार्थ

४१८ संख्या पर यह मन्त्र व्याख्यात है। सरलार्थ यह है - हे (अश्विनौ) = प्राणापानो ! (वाम्) = आपके (स्तोमेभिः) = एकत्रीकरण – एक स्थान में संयम के द्वारा अथवा आपकी सम्पत्ति के द्वारा [स्तोम=assemblage, riches] (स्तोता) = प्रभु का स्तवन करनेवाला (ऋषिः) = तत्त्वद्रष्टा (प्रियतमम्) = इस अत्यन्त प्रिय-तर्पण के योग्य (वृषणम्) = शक्तिशाली (वसुवाहनम्) = अष्ट वसुओं के वाहनभूत (रथम्) = इस शरीररूपी रथ को (प्रतिभूषति) = अङ्ग-प्रत्यङ्ग में अलंकृत करता है (माध्वी) = हे मधुर प्राणापानो ! (मम हवम् श्रुतम्) = मेरी पुकार को अवश्य सुनो। मैं आपकी कृपा से
अपने रथ को सचमुच शुभगुणों से सजा पाऊँ ।

भावार्थ

प्राण-साधना द्वारा शरीर को उत्तमता से अलंकृत करता हुआ मैं प्रस्तुत मन्त्र का ऋषि ‘अवस्यु' बनूँ।

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [ ४१८ ] पृ० १३।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः–१ विरूप आंङ्गिरसः। २, १८ अवत्सारः। ३ विश्वामित्रः। ४ देवातिथिः काण्वः। ५, ८, ९, १६ गोतमो राहूगणः। ६ वामदेवः। ७ प्रस्कण्वः काण्वः। १० वसुश्रुत आत्रेयः। ११ सत्यश्रवा आत्रेयः। १२ अवस्युरात्रेयः। १३ बुधगविष्ठिरावात्रेयौ। १४ कुत्स आङ्गिरसः। १५ अत्रिः। १७ दीर्घतमा औचथ्पः। देवता—१, १०, १३ अग्निः। २, १८ पवमानः सोमः। ३-५ इन्द्रः। ६, ८, ११, १४, १६ उषाः। ७, ९, १२, १५, १७ अश्विनौ॥ छन्दः—१, २, ६, ७, १८ गायत्री। ३, ५ बृहती। ४ प्रागाथम्। ८,९ उष्णिक्। १०-१२ पङ्क्तिः। १३-१५ त्रिष्टुप्। १६, १७ जगती॥ स्वरः—१, २, ७, १८ षड्जः। ३, ४, ५ मध्यमः। ८,९ ऋषभः। १०-१२ पञ्चमः। १३-१५ धैवतः। १६, १७ निषादः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ४१८ क्रमाङ्केऽध्यात्मविषये शिल्पविषये च व्याख्याता। अत्र योगाभ्यासविषय उच्यते।

पदार्थः

हे (अश्विनौ) योगशास्त्राध्यापकयोगक्रियाप्रशिक्षकौ ! (प्रियतमम्) अतिशयेन प्रियम्, (वृषणम्) बलवन्तम्, (वसुवाहनम्) वसुभिः निवासकैः मनःप्राणेन्द्रियादिभिः उह्यते इति वसुवाहनः तम् (रथम्) आत्माधिष्ठितं देहरथम् (प्रति) उद्दिश्य शिष्येषु अध्यात्मशारीरयोगप्रशिक्षणायेत्यर्थः (स्तोता) युष्मत्प्रशंसकः (ऋषिः) तत्त्वद्रष्टा आचार्यः (स्तोमेभिः) प्रशंसावचनैः (वाम्) युवाम् (प्रतिभूषति) अलङ्करोति, युवां प्रशंसतीत्यर्थः। हे (माध्वी) प्राणानां मधुविद्याविदौ ! युवाम् (मम) योगप्रशिक्षणार्थिनः (हवम्) आह्वानम् (श्रुतम्) शृणुतम् ॥१॥२

भावार्थः

ये योगप्रशिक्षणं प्राप्तुमिच्छेयुस्ते योगकलाकुशलौ प्राणविद्याविदौ योगाध्यापक-योगक्रियाप्रशिक्षकौ प्राप्याष्टाङ्गयोगविधिना योगमभ्यस्य सकलदुःखमोक्षमधिगच्छेयुः ॥१॥

Meaning

O sweet-tempered denizens of the Earth and Sky, the laudatory Vedic teaching adorns Your desire full filing wealth-procuring, lovely, and beautiful course of conduct with praiseworthy songs. Listen to My instruction!

Meaning

Ashvins, leading lights of humanity, the celebrant visionary of lifes reality and mantric meaning, adores your achievement in befitting words of song in response to the beauty of your dearest chariot which is the carrier and harbinger of showers of wealth and well being. O creators and makers of the sweets of existence, the celebrant prays: Listen to my song of adoration and accept the invitation to live and create the joy of life. (Rg. 5-75-1)

पदार्थ

પદાર્થ : (वाम् अश्विनौ) પરમાત્માના તે બન્ને-જીવનજ્યોતિ અને જીવનરસ આપનાર દયા અને પ્રસાદ વ્યાપન ધર્મો ! (प्रियतमम्) અતિપ્રિય, (वृषणम्) સુખવર્ષક (वसुवाहनम्) મોક્ષૈશ્વર્યનું વહન કરનાર, (रथम्) શરીર રથના (प्रति) પ્રત્યે વિદ્યમાન રહેલ તમે બન્નેને (स्तोता ऋषिः) પ્રશંસિત કરનાર ઋષિ (स्तोमेमिः) પ્રશંસિત વચનોથી (प्रतिभूषति) શ્રેષ્ઠ ગુણયુક્ત કરે છે (माध्वी मम हवं श्रुतम्) હે જીવન મધુના રસનું સંપાદન કરનાર ! મારો પોકાર સાંભળો. (૧૦)
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : પરમાત્માથી સંબંધિત જીવન જ્યોતિ અને જીવનરસ આપનાર દયા અને પ્રસાદ વ્યાપન ધર્મો ! તમે બન્ને અતિ પ્રિય સુખવર્ષક, મોક્ષૈશ્વર્યનાં વાહન શરીરરથના પ્રત્યે વહન કરનારાઓની ઉપાસક વિદ્વાન પ્રશંસા કરે છે. તમે મારા ભાવનો સ્વીકાર કરો. (૧૦)
 

भावार्थ

जे योग प्रशिक्षण प्राप्त करण्यास इच्छुक असतील, त्यांनी योगकलेत कुशल, प्राणविद्येचा ज्ञाता, योगशास्त्र शिकविणारे व योग-क्रियांचे प्रशिक्षण देणाऱ्याकडे जाऊन अष्टांगयोगाच्या विधीने योगाभ्यास करून सर्व दु:खांपासून मुक्ती प्राप्त करावी. ॥१॥