Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 295
ऋषिः - मेधातिथि0मेध्यातिथी काण्वौ विश्वामित्र इत्येके
देवता - इन्द्रः
छन्दः - बृहती
स्वरः - मध्यमः
काण्ड नाम - ऐन्द्रं काण्डम्
35
आ꣡ त्वा꣢३꣱द्य꣡ स꣢ब꣣र्दु꣡घा꣢ꣳ हु꣣वे꣡ गा꣢य꣣त्र꣡वे꣢पसम् । इ꣡न्द्रं꣢ धे꣣नु꣢ꣳ सु꣣दु꣢घा꣣म꣢न्या꣣मि꣡ष꣢मु꣣रु꣡धा꣢रामर꣣ङ्कृ꣡त꣢म् ॥२९५॥
स्वर सहित पद पाठआ꣢ । तु । अ꣣द्य꣢ । अ꣣ । द्य꣢ । स꣣ब꣡र्दुघाम् । स꣣बः । दु꣡घा꣢꣯म् । हु꣣वे꣢ । गा꣣यत्र꣡वे꣢पसम् । गा꣣यत्र꣢ । वे꣣पसम् । इ꣡न्द्र꣢꣯म् । धे꣣नु꣢म् । सु꣣दु꣡घा꣣म् । सु꣣ । दु꣡घा꣢꣯म् । अ꣡न्या꣢꣯म् । इ꣡ष꣢꣯म् । उ꣣रु꣡धा꣢राम् । उ꣣रु꣢ । धा꣣राम् । अरङ्कृ꣡त꣢म् । अ꣣रम् । कृ꣡त꣢꣯म् ॥२९५॥
स्वर रहित मन्त्र
आ त्वा३द्य सबर्दुघाꣳ हुवे गायत्रवेपसम् । इन्द्रं धेनुꣳ सुदुघामन्यामिषमुरुधारामरङ्कृतम् ॥२९५॥
स्वर रहित पद पाठ
आ । तु । अद्य । अ । द्य । सबर्दुघाम् । सबः । दुघाम् । हुवे । गायत्रवेपसम् । गायत्र । वेपसम् । इन्द्रम् । धेनुम् । सुदुघाम् । सु । दुघाम् । अन्याम् । इषम् । उरुधाराम् । उरु । धाराम् । अरङ्कृतम् । अरम् । कृतम् ॥२९५॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 295
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 4; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » 1; मन्त्र » 3
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 3; खण्ड » 7;
Acknowledgment
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 4; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » 1; मन्त्र » 3
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 3; खण्ड » 7;
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
अगले मन्त्र में दूध देनेवाली गाय के रूप में इन्द्र की स्तुति की गयी है।
पदार्थ
(अद्य) आज (तु) शीघ्र ही (सबर्दुघाम्) ज्ञानरूप दूध को देनेवाली, (गायत्र-वेपसम्) जिसके कर्मों का सर्वत्र गान हो रहा है ऐसी, (सुदुघाम्) भली-भाँति कामनाओं को पूर्ण करनेवाली, (अन्याम्) विलक्षण, (इषम्) चाहने योग्य, (उरुधाराम्) बड़ी-बड़ी धारोंवाली, (अरंकृतम्) अलङ्कृत करनेवाली (इन्द्रं धेनुम्) परमेश्वररूप गाय को (आहुवे) पुकारता हूँ ॥३॥ इस मन्त्र में परमेश्वर में गाय का आरोप होने से रूपक अलङ्कार है ॥३॥
भावार्थ
जैसे गाय दूध देती है, वैसे परमेश्वर ज्ञान-रस देता है। गाय और परमेश्वर दोनों के यज्ञ-साधकत्व रूप कर्म का गान किया जाता है। दोनों ही मनोरथों को पूर्ण करनेवाले हैं। गाय अन्य पशुओं से विलक्षण है, परमेश्वर अन्य चेतन-अचेतनों से विलक्षण है। गाय दूध की बड़ी-बड़ी धारों को देती है, परमेश्वर आनन्द की धारें बरसाता है। गाय पुष्टि और आरोग्य देकर मनुष्यों को शोभित करती है, परमेश्वर अध्यात्मबल से शोभित करता है। इस प्रकार दोनों की समता होने से परमेश्वर की गाय के समान सेवा और पूजा करनी योग्य है ॥३॥
पदार्थ
(इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन्! (अद्य) आज-अब (त्वा सबर्दुघाम्) सब कुछ दुहने वाली “रेफस्य स्थानविपर्यासः” यद्वा वर्-वरणीयमात्र सहित दोहन वाली (गायत्रवेपसम्) प्रशंसनीय कर्म प्रवृत्ति वाली “वेपस् कर्मनाम” [निघण्टु २.१] (उरुधाराम्) बहुधारा वाली (सुदुघाम्) सुगमता से दोहने-योग्य (अन्याम्-इषम्) विरली एषणीय—कमनीय (अलङ्कृतं धेनुम्) गुणों से सुभूषित गौ को (आहुवे) आमन्त्रित करता हूँ।
भावार्थ
हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन्! आज—इस जीवन में तुझ सब कुछ दुहने वाली या सबर्—वरणेय सहित अमृत दुहने वाली—प्रशंसनीय कर्मप्रवृत्ति वाली मोक्ष की ओर ले जाने वाली बहुत धाराओं वाली सुगमता से दुहने योग्य विरली एषणीय—कमनीय गुणालङ्कृत गौ को आमन्त्रित करता हूँ—ऐसी गौ मेरे हृदय में सदा वास करे॥३॥
विशेष
ऋषिः—मेधातिथिर्मेध्यातिथिश्च विश्वामित्रः केचित् (मेधा से निरन्तर गमन प्रवेश करने वाला और पवित्र परमात्मा की ओर जाने वाला उपासक या सबका मित्र उपासक)॥<br>
विषय
मैं वेद का ही भिक्षुक हूँ
पदार्थ
मन्त्र का ऋषि मेधातिथि कहता है कि (अद्य) = आज (इन्द्रम्) = वेदरूप परमैश्वर्यवाले से (त्वा) = आपसे वेदवाणी की भिक्षा की (हुवे) - प्रार्थना करता हूँ, माँगता हूँ, जो वेदवाणी १. (सबर्दुघाम्)=ज्ञानरूप दुग्ध का दोहन करनेवाली है। वेदवाणी धेनु है तो ज्ञान ही उसका दूध है, २.( गायत्रवेपसम्) = यह वेदवाणी गायन करनेवाले का त्राण करती है और कामादि वासनाओं को (वेप्) = कम्पित करनेवाली है, ३. (धेनुम्) =[धेट् पाने] यह ज्ञानदुग्ध का पान कराके पालनेवाली है, ३.( सु-दुघाम्) = सुगमता से दोहन के योग्य है, अर्थात् इसका समझना अत्यन्त कठिन नहीं है, ५. (अन्याम्) = यह विलक्षण है। मनुष्कृत ग्रन्थों में अति विस्तार में थोड़ा-सा सार होता है, जबकि ये वेदवाणियाँ सार - ही - सार हैं। ६. (इषम्) = ये वेदवाणियाँ सदा मनुष्य को प्रेरणा देनेवाली हैं, ७. (उरुधारम्) = विशाल धारण शक्तिवाली हैं। धारण के द्वारा यह हमारे जीवन को बड़ा सुन्दर बनाती है। ८. (अरं-कृतम्) = यह वेदवाणी हमारे जीवनों को उत्तम गुणों से अलंकृत करनेवाली है [अरं करोति इति अरंकृत्, तम्=अरंकृतम्]। ऋग्वेद के दस मण्डल मानो हमारे जीवनों को धर्म के दसों लक्षणों से मण्डित कर रहे हैं।
एवं, इस वेदवाणी को प्राप्त करना ही बुद्धिमत्ता है। इसे प्राप्त करके ही हम प्रभु को भी प्राप्त करनेवाले 'मेध्यातिथि' बनते हैं।
भावार्थ
मैं वेदवाणी की प्राप्ति के लिए ही तीव्र उत्कण्ठावाला बनूँ।
विषय
"Missing"
भावार्थ
भा० = मैं ( सबर्दुघाम् ) = सब प्रकार के ज्ञानरस को दुग्धरूप से देने हारी, ( गायत्रवेपसम् ) = स्तुति गान करने हारे की रक्षा करने हारे शरीर वाली, ( सुदुघाम् ) = सुगमता से दुही जाने योग्य ( इषम् ) = अन्नस्वरूप अथवा बलस्वरूप ( उरुधाराम् ) = बढ़े भारी ब्रह्माण्ड को धारण करनेहारी या बहुत धाराएं वर्षाने वाली ( अरंकृतं ) = अत्यन्त अधिकं पर्याप्त धन धान्य पैदा करनेहारी या सुभूषित ( इन्द्रं ) = परमेश्वर या आत्मारूप ( त्वा ) = तुझ ( धेनुं ) = गाय कामधेनु माता की ( हुवे ) = मैं स्तुति करता हूं ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः - मेधातिथिमेध्यातिथी विश्वामित्र इत्येके।
देवता - इन्द्रः।
छन्दः - बृहती।
स्वरः - मध्यमः।
संस्कृत (1)
विषयः
अथेन्द्रं धेनुरूपेण स्तौति।
पदार्थः
(अद्य) अस्मिन् दिने (तु) क्षिप्रम् (सबर्दुघाम्२) ज्ञानरूपस्य पयसो दोग्ध्रीम् (गायत्रवेपसम्३) गीयमानकर्माणम्। गायत्रं गायतेः स्तुतिकर्मणः। निरु० १।८। वेपस् इति कर्मनाम। निघं० २।१। (सुदुघाम्) सुष्ठु कामस्य प्रपूरिकाम्। सु पूर्वाद् दुह प्रपूरणे धातोः ‘दुहः कब् घश्च। अ० ३।२।७०’ इति कप् घादेशश्च। (अन्याम्) सामान्यविलक्षणाम् (इषम्) एषणीयाम्। इषु इच्छायाम् धातोः क्विपि रूपम्। (उरुधाराम्) विस्तीर्णधाराम् (अरंकृतम्) अलंकरोतीति अलंकृत्, रलयोरभेदात् अरंकृत् ताम् (इन्द्रं धेनुम्) परमेश्वररूपां गाम्, अहम् (आहुवे४) आह्वयामि ॥३॥ अत्र परमेश्वरे धेन्वारोपाद् रूपकालङ्कारः ॥३॥
भावार्थः
यथा धेनुर्यज्ञियं पयो दोग्धि तथा परमेश्वरो ज्ञानरसं दोग्धि। धेनोः परमेश्वरस्य चोभयोरपि यज्ञसाधकत्वरूपं कर्म गीयते। उभावपि मनोरथप्रपूरकौ। गौरितरपशुविलक्षणा, परमेश्वर इतरचेतनाचेतनविलक्षणः। गौर्दुग्धस्य विस्तीर्णा धाराः प्रयच्छति, परमेश्वर आनन्दधारा वर्षति। गौः पुष्ट्यारोग्यदानेन जनान् शोभयति, परमेश्वरोऽध्यात्मशक्त्या शोभयति। एवमुभयोः साम्यात् परमेश्वरो गौरिव सेवनीयः पूजनीयश्च ॥३॥
टिप्पणीः
१. ऋ८।१।१०। २. सबर्दुघाम्। सबः अमृतं या दुह्यति सा सबर्दुघा ताम्—इति वि०। अमृतदोग्ध्रीम् इति माधवभरतयोराशयः। पयसो दोग्ध्रीमिति सायणः। ‘सबर्’ इति रेफान्तं प्रातिपादिकं क्षीरवाची इति सम्प्रदायविदः—इति ऋ० १।२०।३ भाष्ये सा०। ‘बर्बति येन ज्ञानेन तद् बः समानं बरं दोग्धि प्रपूरयति या ताम्। अत्र बर्ब गतौ इत्यस्माद्धातोः ‘कृतो बहुलम्’ इति करणे क्विप्। राल्लोप इति बकारलोपः, ‘समानस्य छन्दस्य०’ अनेन समानस्य सकारादेशः, ततः ‘दुहः कब् घश्च’ अ० ३।२।७० इति दुहः कप् प्रत्ययो हस्य स्थाने घादेशश्च—इति च तत्रैव द०। ३. गायत्रं स्तोत्रम् तस्य वेपसं कर्मभूतम्। स्तुत्यमित्यर्थः—इति वि०। गायत्र स्तुत्यं वेपसं वेपः कर्म यस्य तम्—इति भ०। प्रशस्यवेगाम्—इति सा०। ४. इन्द्रं धेनुं हुवे याचे—इति विवरणकृदभिप्रायः। अनया धेनुरूपेण वृष्टिरूपेण च इन्द्रं निरूपयन् स्तौतीति भरतसायणौ।
इंग्लिश (2)
Meaning
O God, I praise Thee like a milch-cow, who fulfils our desire, yields milk, has an excellent gait, is easy in yielding milk, beautiful in appearance, lovable and richly yielding!
Translator Comment
God has been compared to a cow. Just as a cow does good to humanity by yielding milk, so God works for the uplift of humanity by revealing his knowledge in the form of the Vedas.
Meaning
Today I invoke Indra, I invoke the motherly spirit of the universe, giver of total fulfilment of the hearts desire, pleased and stirred by the chant of Gayatri songs of adoration, omnipotent and omnificent, generous as Mother Nature, giver of ample gifts beyond the earth and the earthly cow, harbinger of showers of the cherished nectar milk of life, all blissful and gracious. (Rg. 8-1-10)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (इन्द्र) હે ઐશ્વર્યવાન પરમાત્મન્ ! (अद्य) આજ-અત્યારે (त्वा सबर्दुधाम्) સમસ્ત દોહનારી વરણીય માત્ર સહિત દોહનારી (गायत्र् वेपसम्) પ્રશંસનીય કર્મ પ્રવૃત્તિવાળી (उरुधाराम्) અનેક ધારાઓવાળી (सुदुघाम्) સરળતાથી દોહવા યોગ્ય (अन्याम् इषम्) દુર્લભ એષણીય-કમનીય (अलङ्कृतं धेनुम्) ગુણોથી સારી રીતે સુભૂષિત ગાયને (आहुवे) આમંત્રિત કરું છું. (૩)
भावार्थ
ભાવાર્થ : હે ઐશ્વર્યવાન પરમાત્મન્ ! આજ વર્તમાન જીવનમાં તું સર્વ કાંઈ દોહનારી અથવા વરેણ્ય સહિત અમૃત દોહનારી, પ્રશંસનીય કર્મ પ્રવૃત્તિ વાળી, મોક્ષ તરફ લઈ જનારી, અનેક ધારાઓ વાળી, સરળતાથી દોહવા યોગ્ય, દુર્લભ એષણીય-કમનીય ગુણથી અલંકૃત ગાયને આમંત્રિત કરું છું, એવી ગાય મારા હૃદયમાં સદા વાસ કરે. (૩)
उर्दू (1)
Mazmoon
امرت دودھ پلانے والی گائے
Lafzi Maana
(ادیہ تُوا اِندرم آہوئے) آج کے شُبھ دن آپ بھگوان کو بُلا رہا ہوں (دھینو سبردُگھام) جو کہ آپ امرت دُودھ دینے والی گئو کی طرح ہیں، (گایتروپسم) اور جو گایتر وغیرہ سام گان کو محسوس کرتے ہیں (سودھام انیام) اور بھگتوں کے ذریعے آسانی سے دوہنے والی ایسی اعلےٰ گائے کی طرح ہیں، (اِشم اُرودھام ارم کِرتم) جو چاہی گئی بارش کی طرح بھت سُکھوں کو برسانے والے اور جلدی پھل دینے والے ہیں۔
Tashree
سُکھوں کی برسات جب چاہیں برس جاتے ہو تُم، کام دھینو کی طرح امرت بھری گائے ہو تُم۔
मराठी (2)
भावार्थ
जशी गाय दूध देते, तसा परमेश्वर ज्ञान-रस देतो, गाय व परमेश्वर दोघांच्या यज्ञसाधकत्वरूप कर्माचे गान केले जात आहे. दोघे ही मनोरथ पूर्ण करणारे आहेत. गाय इतर पशूपेक्षा विलक्षण आहे. परमेश्वर अन्य चेतन-अचेतनापेक्षा विलक्षण आहे. गाय दुधाच्या धारांची बरसात करते, परमेश्वर आनंदाच्या धाराची बरसात करतो. गाय पुष्ट करून आरोग्य देते व माणसांना सुदृढ व सुशोभित करते. परमेश्वर अध्यात्मबलाने सुशोभित करतो. या प्रकारे दोन्हींमध्ये समता असल्यामुळे परमेश्वराची गाईप्रमाणे सेवा व पूजा करणे योग्य आहे. ॥३॥
विषय
इन्द्राची स्तुती - गायीच्या रूपाने
शब्दार्थ
(अघ) आज (तु) त्वरित (सर्वदुघाम्) ज्ञानरूप दूध देणाऱ्या, (गायत्र - वेपसम्) ज्याच्या कर्मांचे सर्व मान वा स्तुती होत आहे, त्या (सुदुघाम्) पूर्णत्वेन कामना पूर्ण करणाऱ्या (अन्याम्) विलक्षण आणि (इषम्) वांछनीय वा सर्वांना अति पिय तसेच (ऊरुधाराम्) मोठ मोठ्या धारेने ज्ञानरूप दूध देणाऱ्या (अरंकृतम्) अलंकृत करणाऱ्या अशा (इन्द्रं धेतुं) परमेश्वररूप गायीला मी (आहुवे) बोलावीत आहे. (हृदयात त्याने ध्यान जागृत करीत आहे.) ।। ३।।
भावार्थ
जसे गाय दूध देते, तसेच परमेश्वर ज्ञानरूप रस देतो. गी आणि परमेश्वर या दोघ्यांचे जे यज्ञ- साधकत्व रूप कर्म आहे, त्याचे गान वा त्याची स्तुती केली जाते. दोघेही मनोरत पूर्ण करणारे आहेत. गौ अनेक बाबतीत अन्य पशूपेक्षा विलक्षण आहे, तर परमेश्वर अन्य चेतन- अचेतन पदार्थांपेक्षा विलक्षण आहे. गौ दुधाच्या जाड- जाड धारांद्वारे लोकांना आनंदित करते, तर परमेश्वर आनंदाची धाराधार वृष्टी करतो. गाय पोषण व आरोग्य देऊन मनुष्यांना शोभिवंत करते, तर परमेश्वर उपासकाला मनोबल देऊन यशस्वी करतो. अशा प्रकारे दोघांमध्ये साम्य असल्या कारणाने परमेश्वराची गायीप्रमाणेच सेवा व पूजा करणे उचित आहे. ।। ३।।
विशेष
या मंत्रात परमेश्वरावर गायीचा आरोप असल्यामुळे रूपक अलंकार आहे. ।। ३।।
तमिल (1)
Word Meaning
அமிருதமளிப்பவனாய் (காயத்திரியின்) உற்சாகனாய் (வெகு தாரைகளோடு) அழியாத வன்மையை அளிக்கும் பசுவடிவமான (இந்திரனை) இன்று அழைக்கிறேன்.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal