Loading...

सामवेद के मन्त्र

  • सामवेद का मुख्य पृष्ठ
  • सामवेद - मन्त्रसंख्या 559
    ऋषिः - सिकता निवावरी देवता - पवमानः सोमः छन्दः - जगती स्वरः - निषादः काण्ड नाम - पावमानं काण्डम्
    22

    वृ꣡षा꣢ मती꣣नां꣡ प꣢वते विचक्ष꣣णः꣢꣫ सोमो꣣ अ꣡ह्नां꣢ प्रतरी꣣तो꣡षसा꣢꣯ꣳ दि꣣वः꣢ । प्रा꣣णा꣡ सिन्धू꣢꣯नाꣳ क꣣ल꣡शा꣢ꣳ अचिक्रद꣣दि꣡न्द्र꣢स्य꣣ हा꣡र्द्या꣢वि꣣श꣡न्म꣢नी꣣षि꣡भिः꣢ ॥५५९॥

    स्वर सहित पद पाठ

    वृ꣡षा꣢꣯ । म꣣ती꣢नाम् । प꣣वते । विचक्षणः꣢ । वि꣣ । चक्षणः꣢ । सो꣡मः꣢꣯ । अ꣡ह्ना꣢꣯म् । अ । ह्ना꣣म् । प्रतरीता꣢ । प्र꣣ । तरीता꣢ । उ꣣ष꣡सा꣢म् । दि꣣वः꣢ । प्रा꣣णा꣢ । प्र꣣ । आना꣢ । सि꣡न्धू꣢꣯नाम् । क꣣ल꣡शा꣢न् । अ꣣चिक्रदत् । इ꣡न्द्र꣢꣯स्य । हा꣡र्दि꣢꣯ । आ꣣विश꣢न् । आ꣣ । विश꣢न् । म꣣नीषि꣡भिः꣢ ॥५५९॥


    स्वर रहित मन्त्र

    वृषा मतीनां पवते विचक्षणः सोमो अह्नां प्रतरीतोषसाꣳ दिवः । प्राणा सिन्धूनाꣳ कलशाꣳ अचिक्रददिन्द्रस्य हार्द्याविशन्मनीषिभिः ॥५५९॥


    स्वर रहित पद पाठ

    वृषा । मतीनाम् । पवते । विचक्षणः । वि । चक्षणः । सोमः । अह्नाम् । अ । ह्नाम् । प्रतरीता । प्र । तरीता । उषसाम् । दिवः । प्राणा । प्र । आना । सिन्धूनाम् । कलशान् । अचिक्रदत् । इन्द्रस्य । हार्दि । आविशन् । आ । विशन् । मनीषिभिः ॥५५९॥

    सामवेद - मन्त्र संख्या : 559
    (कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 6; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » 2; मन्त्र » 6
    (राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 5; खण्ड » 9;
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    अगले मन्त्र में पुनः उसी विषय का वर्णन है।

    पदार्थ

    (विचक्षणः) विशेष द्रष्टा और दृष्टिप्रदाता (सोमः) परमात्मा (मतीनाम्) प्रज्ञाओं का (वृषा) वर्षक होता हुआ (पवते) उपासकों को प्राप्त होता है । वही (अह्नाम्) दिनों का, (उषसाम्) उषाओं का और (दिवः) सूर्य का (प्रतरीता) संतारक और सञ्चालक होता है। (प्राणा) सबका प्राणभूत वह (सिन्धूनाम्) नदियों के (कलशान्) कल-कल निनाद करनेवाले प्रवाहों को (अचिक्रदत्) शब्दयुक्त करता है। वही (मनीषिभिः) मन को सन्मार्ग में प्रेरित करनेवाले स्तोत्रों से (इन्द्रस्य) जीवात्मा के (हार्दि) हृत्प्रदेश में (आ विशन्) प्रविष्ट होता है ॥६॥

    भावार्थ

    सब मनुष्यों को चाहिए कि सर्वद्रष्टा, सबको विवेक प्रदान करनेवाले, उषा-सूर्य-दिन आदि के व्यवस्थापक, नदियों को कल-कल निनाद करानेवाले परमात्मा को हृदय में धारण करें ॥६॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    पदार्थ

    (विचक्षणः सोमः) सर्वद्रष्टा शान्तस्वरूप परमात्मा (मतीनां वृषा) अर्चना करने वाले उपासकों का “मन्यते अर्चतिकर्मा” [निघं॰ ३.१४] सुखवर्षक (अह्नाम्-उषसां दिवः प्रतरीता) दिनों उषावेलाओं सूर्य का “सोऽसौ द्युलोकः सोऽसावादित्यः” [ऐ॰ आ॰ १.४.३] प्रवर्धयिता प्रवर्तयिता (पवते) प्राप्त होता है (सिन्धूनाम्) शरीर में स्यन्दमान—बहती हुई “सिन्धूनां स्यन्दमानानाम्” [निरु॰ १०.६] या स्रवण करती हुई—स्रवित होती हुई “सिन्धुः स्रवणात्” [निरु॰ ४.२७] शरीर को बान्धने वाली नाड़ियों का “तद्यदेतदिदं सर्वं सितं तस्मात् सिन्धवः” [जै॰ उ॰ १.९.२.९] (प्राणा) प्राण ‘सुस्थाने-आकारादेशश्छान्दसः’ प्रकृष्ट जीवनरसप्रदाता परमात्मा (इन्द्रस्य कलशान्-अचिक्रदत्) आत्मा के कलकल शब्द शयन नाड़ीसङ्गमों को रचनार्थ प्राप्त होता है (मनीषिभिः) ‘मनीषिणाम् विभक्तिव्यत्ययः’ ब्रह्मज्ञानियों के (हृदि-आविशन्) हृदयस्थान में आविष्ट हो जाता है।

    भावार्थ

    सर्वद्रष्टा शान्तस्वरूप परमात्मा स्तुतिकर्ता उपासकों का कामवर्षक—कामनापूरक है। जीवन की प्रभातवेलाओं दिनों सूर्यदर्शन को प्रवृद्ध करने वाला है शरीर में बढ़ने चलने वाले शरीर को बान्धने वाली प्राणनाड़ियों का प्राणस्वरूप जीवनप्रद है, आत्मा के अधीन कलकल शब्द वाले नाड़ी सङ्गमों को प्राप्त हुआ मनस्वी ऋषियों के हृदय में सदा साक्षात् रहता है॥६॥

    विशेष

    ऋषिः—कविः (क्रान्तदर्शी—अतीन्द्रिय परमात्मदर्शी उपासक)॥<br>

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    बुद्धि के धनी का प्रभु में प्रवेश [ Crossing of three river ]

    पदार्थ

    ‘सिकता निवावरी' समझती है कि १. (मतीनाम्) = बुद्धियों की (वृषा) = शक्तिवाला (पवते) = अपने जीवन को पवित्र बनाता है। २. (विचक्षणः) = यह विशेष-सूक्ष्म दृष्टिवाला होता है, अतएव (सोमः) = विनीत होता है। ज्ञान के ये दो परिणाम निश्चित ही हैं- पवित्रता और विनीतता । ३. यह पवित्र व विनीत व्यक्ति (अह्णाम्) = [अ+हन्] जिनका नष्ट करना कठिन है उन अभिमान की भावनाओं का (उषसाम्) = [उष् दाहे] अन्दर ही सन्तप्त करनेवाली काम-वासनाओं का तथा (दिव:) = लोभ के कारण उत्पन्न द्यूत वृत्ति का (प्रतरीतः) तैर जानेवाला होता है। ज्ञान के कारण यह अभिमान, काम व लोभ का शिकार नहीं होता। ४. इन वासनाओं का शिकार न होकर यह (सिन्धुनां प्राणा) = [सिन्धुनां= अपाम् - रेतसाम्] वीर्य शक्तियों का अपने में [प्रा=पूरणे ] पूरण करनेवाला होता है । इस प्रकार अपने जीवन को 'ज्ञानमय, पवित्र, विनीत, निर्वासन व शक्ति-सम्पन्न' बनाकर यह ५. (कलशान्) = शरीरधारियों के प्रति (अचिक्रदत्) = पुकार-पुकार कर धर्म का उपदेश देता है। और इस प्रकार लोकसंग्रह करता हुआ ६. (मनीषिभिः) = सदा मननशील विद्वान् मित्रों के साथ चर्चा करता हुआ (इन्द्रस्य) = उस प्रभु के (हार्दि) = हृदय में (आविशत्) = प्रवेश करता है। वैसे तो प्रभु सभी के हृदयों में सदा से हैं, परन्तु इस विनीत ज्ञानी का हृदय तो वासनाओं का निवास स्थान न रहकर प्रभु का ही निवास स्थान हो जाता है। और यह सदा इस प्रभु के हृदय में प्रवेश करता है। इस अन्तिम वाक्य का अर्थ इस रूप में भी कर सकते हैं कि वह प्रभु के रहस्य को समझने लगता है।

    भावार्थ

    हम ‘अभिमान, काम व लोभ' के समुद्रों को तैरनेवाले बनें।

    टिप्पणी

    सूचना - इस मन्त्र में 'अहन्, उषस् व दिव्' तीन शब्दों का प्रयोग अत्यन्त प्रसिद्ध अर्थ में न होकर अभिमान, काम व लोभ के लिए हुआ है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    "Missing"

    भावार्थ

    भा०  = ( वृषा ) = सुखों का वर्षण करने वाला ( सोमः ) = सोम ( मतीनां ) = मनन शक्तियों या ज्ञान वृत्तियों को ( विचक्षणः ) = विविध प्रकार से साक्षात् करने वाला ( अह्नां  ) = दिनों ( दिव:) = आकाश और ( उषसां ) = प्रभात वेलाओं के समान, प्राणों, मूर्धाभाग और तेज दीप्तियोंके ( प्रतरीता ) = खूब बढ़ाने वाला ( सिन्धूनां ) = देह की नाड़ियों में ( प्राणा ) = जीवन सन्चार करने वाला आनन्दरस ( इन्दस्य ) = आत्मा के ( हार्दि ) = हृदय में ( मनीषिभिः ) = मन की प्रेरणाओं द्वारा ( आविशन् ) = प्रवेश करता हुआ ( अचिक्रद् ) = भीतर २ नाद करता है ।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

     

    ऋषिः - सिकता निवावरी , खि {ऋषि }गणो ? वा । 

    देवता - पवमानः।

    छन्दः - जगती।

    स्वरः - निषादः। 

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    विषयः

    अथ पुनस्तमेव विषयमाह।

    पदार्थः

    (विचक्षणः२) विशेषेण द्रष्टा दृष्टिप्रदो वा (सोमः) परमात्मा (मतीनाम्) प्रज्ञानाम् (वृषा) वर्षकः सन् (पवते) उपासकान् प्राप्नोति। स एव (अह्नाम्) दिवसानाम्, (उषसाम्) उषःकालानाम्, (दिवः) सूर्यस्य च (प्रतरीता३) सन्तारकः सञ्चालकश्च भवति। (प्राणा४) सर्वेषां प्राणभूतः सः। अत्र ‘सुपां सुलुक्०। अ० ७।१।३९’ इति सोः आकारादेशः। (सिन्धूनाम्) नदीनाम् (कलशान्) कल-कल-निनादयुक्तान् प्रवाहान् (अचिक्रदत्) शब्दापयति। स एव (मनीषिभिः५) मनः सन्मार्गे प्रेरणशीलैः स्तोत्रैः। मनः ईषन्ते प्रेरयन्तीति मनीषिणः तैः। (इन्द्रस्य) जीवात्मनः (हार्दि) हृत्प्रदेशे। हृदयवाचिनः हार्द् शब्दस्य सप्तम्येकवचने रूपमिदम्। (आविशन्) प्रविशन्, जायते इति शेषः ॥६॥

    भावार्थः

    सर्वद्रष्टा, सर्वेषां विवेकप्रदः, उषःसूर्यदिवसादीनां व्यवस्थापयिता, नदीनां निनादयिता परमात्मा सर्वैर्जनैर्हृदि धारणीयः ॥६॥

    टिप्पणीः

    १. ऋ० ९।८६।१९ ऋषिः सिकता निवावरी। ‘क्राणा सिन्धूनां कलशाँ अवीवशदिन्द्रस्य’ इति पाठः। अथ० १८।४।५८ ऋषिः अथर्वा। ‘प्राणः सिन्धूनां कलशाँ अचिक्रददिन्द्रस्य हार्दिमाविशन् मनीषया’ इत्युत्तरार्धपाठः। साम० ८२१। २. मतीनां व्रतानाम् विचक्षणः विविधं प्रकाशयिता—इति वि०। मतीनां स्तोत्राणां विचक्षणः विद्रष्टा—इति भ०। मतयः स्तोतारः तेषां वृषा वर्षकः कामानाम्। विचक्षणः विद्रष्टा—इति सा०। ३. प्रतरीता प्रकर्षेण तारयिता—इति वि०। प्रवर्द्धयिता—इति सा०। ४. प्रा पूरणे इत्यस्माद्धातोः, पॄ पालनपूरणयोः इत्यस्माद् वा लिटः कानच्। अभ्यासाभावः छान्दसः। सोराकारादेशे रूपं प्राणा इति। पूर्णः। सिन्धूनां नदीनां पूर्णः इत्यर्थः—इति भ०। सिन्धूनां स्यन्दमानानामुदकानां प्राणा, प्रकर्षेण अनिति चेष्टते इति प्राणा, कर्ता सोमः—इति सा०। ५. मनीषिभिः मनसः ईशित्रीभिः स्तुतिभिः—इति सा०।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    God, the Showerer of joys, the Displayer of mental faculties in diverse ways, the Furtherer of days, of mornings and of heaven, the Infuser of life in the arteries of the body, entering the soul’s receptacles of the heart, through mind’s goadings, purifies and urges the soul.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Generous inspirer of the intelligent and meditative souls, Soma pervades, flows and purifies. Omniscient and all watching, it is the illuminator of the day, the dawn and the sun. Life energy of floods, rivers, oceans and these as, it vibrates in all forms of existence. It loves the sacred heart and with love it enters and blesses the heartcore of the pious and powerful soul of humanity. Such is Soma celebrated by the sages and wise scholars. (Rg. 9-86-19)

    इस भाष्य को एडिट करें

    गुजराती (1)

    पदार्थ

    પદાર્થ : (विचक्षणः सोमः) સર્વ દ્રષ્ટા શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા (मतीनां वृषा) અર્ચના કરનારા ઉપાસકોનાં સુખવર્ષક (अह्नाम् उषसां दिवः प्रतरीता) દિવસો સૂર્ય વેળાઓ સૂર્યોના પ્રવયિતા પ્રવર્તીયતા (पवते) પ્રાપ્ત થાય છે. (सिन्धूनाम्) શરીરમાં સ્પંદમાન-વહેતી અથવા સ્રવણ કરતી અથવા સવિત થતી શરીરને બાંધનારી નાડીઓના (प्राणा) પ્રાણ પ્રકૃષ્ટ જીવનરસપ્રદાતા પરમાત્મા (इन्द्रस्य कलशान् अचिक्रदत्) આત્માના કલકલ શબ્દ શયન નાડી સંગમોની રચના માટે પ્રાપ્ત થાય છે. (मनीषिभिः) બ્રહ્મજ્ઞાનીઓનાં (हृदि आविशन्) હૃદયસ્થાનમાં આવિષ્ટ થઈ જાય છે. (૬)
     

    भावार्थ

    ભાવાર્થ : સર્વદષ્ટા શાન્તસ્વરૂપ પરમાત્મા સ્તુતિકર્તા ઉપાસકોના કામવર્ષક-કામના પૂરક છે. જીવનની પ્રભાત વેળાઓ, દિવસો, સૂર્યદર્શનને પ્રવૃદ્ધ કરનાર છે, શરીરમાં વૃદ્ધિકારક અને ચાલનારા શરીરને બાંધનારી પ્રાણનાડીઓના પ્રાણ સ્વરૂપ જીવનપ્રદ છે, આત્માને અધીન કલકલ શબ્દવાળા નાડી સંગમોને પ્રાપ્ત થયેલા મનસ્વી ઋષિઓનાં હૃદયમાં સદા સાક્ષાત્ રહે છે. (૬)
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    उर्दू (1)

    Mazmoon

    دِلوں میں داخل ہو نام کو گونجا دیتا ہے

    Lafzi Maana

    عقل کا دھنی گیان کی بارش برسانے والا، سب کو حقیقی نظر سے دیکھنے والا سوم پرمیشور، جگت کا پیدا کرتا سب کو پوتر کر رہا ہے، دن، اُوشا اور دئیو لوک (سُوریہ) یہ تینوں آسمان کے سمندر میں تیرنے والے جہاز ہیں، جو ہمارے لئے اُس نے تین حصے کئے ہیں۔ زمین پر بہنے والے سمندروں اور ہمارے دل کے سمندر کا بھی وہ پران ہے، زندگی ہے۔ یوگیوں کی مدد سے وہ ہمارے ہردیوں میں پرویش (داخل) کر جیو آتما کے پانچ کوشوں کو اپنی دھونی سے گونجا دیتا ہے۔

    Tashree

    عقل علم و گیان کا مخزن ہے وہ پرماتما، روشنی اوشا میں دن میں اور سُوریہ میں بھر رہا۔

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    सर्व माणसांनी सर्वद्रष्टा, सर्वांना विवेकी बनविणारा उषा-सूर्य-दिन इत्यादीचा व्यवस्थापक, नद्यांचा कलकल निनाद करविणाऱ्या परमेश्वराला हृदयात धारण करावे ॥६॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुन्हा तोच विषय-

    शब्दार्थ

    (विचक्षणः) विशेष द्रष्टा आणि दृष्टिदाता (सोमः) सोम पमेश्वर (मतीनाम्) प्रज्ञांचा (सद्विधारांचा व ज्ञानाचा) (वृषा) वषक असून (पवते) उपासकांनी ध्यान केल्यास तो त्यांना प्राप्त होतो. तोच (अहृाम्) दिवसाचा (उषसाम्) उषःकाळाचा आणि (दिरः) सूर्याचा (प्रतरीता) संतारक व संचालक आहे. तो (प्राणा) सर्वांचा प्राणभूत असून तोच (सिन्धूनाम्) नद्यांच्या (कलशान्) कलकल निनादमय जलप्रवाहामधे (अचिक्रदत्) शब्द वा नाद उत्पन्न करतो ( नद्या, पर्वत आदी ना तोच जल, धातु, वन आदी पदार्थ देतो) तोच (मनीषिभिः) मनाला सन्मार्गाकडे प्रेरित करणाऱ्या स्तोत्राद्वारे (इन्द्रस्थ) आत्म्याच्या (हार्दि) हृदय-प्रदेशात (आ विशन्) प्रविष्ट होतो.।।६।।

    भावार्थ

    सर्व लोकांचे कर्तव्य आहे की त्यांनी सर्वद्रष्टा, विवेक प्रदाता, उषा-सूर्य-दिन आदींच्या व्यवस्थापक आणि नद्यांमधे कल-कल निनाद करविणाऱ्या त्या परमेश्वराला आपल्या हृदयात धारण करावे.।।६।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    तमिल (1)

    Word Meaning

    மனிதர்களின் விருப்பங்களை வர்ஷிக்கும்,எங்கும் பார்க்கும் நாட்களை அபிவிருத்தியாக்குபவன் காலைகளையும் வானத்தையும் வளர்ச்சியாக்குபவன் பெருகுகிறான்; நதிகளின் பிராணனான சோமன் கலசங்களில் (செல்ல) சப்தஞ் செய்கிறான்; மனிதர்களின் உதவியால் இந்திரன் இருதயத்தை நுழைகிறான்.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top